باز اندیشی در پرداخت فاضل دیه در قتل عمد بدون رضایت قاتل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

رویکرد قانونگذار در تمامی مقرّرات ناظر بر قتل عمد در قانون مجازات اسلامی این بوده است که حقّ قصاص برای اولیای دمّ، حقّی تعیینی بوده و دریافت دیه تنها با رضایت قاتل امکان‌پذیر می‌باشد. انتخاب و پذیرش دیدگاه تعیینی اگرچه به واسطۀ شهرت آن بوده است، اما پذیرش آن سبب گردید تا در برخی از صورت ­های قتل همچون اجرای قصاص در موارد پرداخت فاضل دیه سوء استفاده برخی از مرتکبین قتل را فراهم کند و موجب هدر رفتن خون مقتول ‌شود، این دلایل منجرّ به تغییر موضع قانونگذار، در قانون مجازات سال 1392 گردید؛ و در این تغییر رویّه، نظریۀ تعیینی به عنوان یک اصل در قتل عمد پذیرفته شد و برای رفع مشکلات عملی در مواردی که قصاص جانی مشروط به پرداخت فاضل دیه از جانب اولیاء ­دمّ بود­، قائل به نظریۀ تخییری شد؛ زیرا گاهی اولیاء ­دمّ قادر به پرداخت فاضل دیه نبودند و قاتل هم حاضر به مصالحه نبود و از آنجایی که طبق دیدگاه تعیینی حقّ اخذ دیه بدون رضایت جانی امکان­پذیر نیست خون مقتول در معرض تلف قرار می­گرفت؛ حال، به قانونگذار به واسطه پذیرش دیدگاه تخییری این ایراد وارد شده است که با پیروی از قول غیر مشهور و مبنا قراردادن آن دچار اشتباه شده است؛ این پژوهش به این نتیجه رسیده است که اتّخاذ نظر دوگانه به جهت عدم هدر رفت خون مسلمان برمبنای روایات وارده و قاعده «لایبطل» خالی از هرگونه اشکال است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Rethinking the Payment of Excess Diyya in Intentional Murder without the Killer's Consent

نویسنده [English]

  • Zahra Feyz
Assistant Professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law Payame Noor University Tehran, Iran
چکیده [English]

The legislator's approach in all regulations related to intentional murder in the Islamic Penal Code has been that the right of retaliation for the heirs of the victim is a definitive right, and receiving Diyya (blood money) is only possible with the consent of the killer. Although the choice and acceptance of the definitive view was due to its popularity, its acceptance led to the abuse of some murderers in some cases of murder, such as the execution of retribution in cases of paying excess Diyya, and the waste of the victim's blood. These reasons led to a change in the position of the legislator in the 1392 Penal Code. In this change of approach, the definitive theory was accepted as a principle in intentional murder, and to solve practical problems in cases where the retributionof the killer was conditional on the payment of excess Diyya by the heirs, the optional theory was accepted. This is because sometimes the heirs were not able to pay the excess Diyya, and the killer was not willing to compromise. Since according to the definitive view, it is not possible to receive Diyya without the consent of the killer, the blood of the victim was at risk of being wasted. Now, the legislator has been criticized for accepting the optional view and following the less well-known opinion and basing it on it. This research has concluded that adopting a dual view based on the narrations and the rule of "La Yabtol" is free from any difficulty in order to prevent the waste of Muslim blood.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Diyya
  • retribution
  • Excess Diyya
  • Killer's Consent
  • Optional Theory
  • Definitive Theory

مراجع

- قرآن کریم.
- آل طه، سید هاشم؛ حاجی ده‌آبادی، احمد (1397)، تأمّلی در نظریۀ تعیینی بودن حقّ قصاص در قتل عمد، پژوهش‌های فقهی، 14/4، 799-819.
- ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور (1411ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج3، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابن فهد حلّی، احمد بن محمد (1413ق)، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع، ج5، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابن قدامه، موفق‌الدین عبدالله بن احمد (1421ق)، المقنع فی فقه احمد بن حنبل، ج1، جدّه: مکتبه السوادی.
- ابن کثیر قرشی دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر (1420ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج5، دار طیّبه.
- اردبیلی(محقّق)، احمد بن محمد (1403ق)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج13، قم: مرسسه النشر الاسلامی.
- اصفهانی(فاضل هندی)، محمد بن حسن (1405)، کشف اللّثام و الابهام عن قواعد الاحکام، ج11، تصحیح: گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- الحصری، احمد (1413ق)، السیاسه الجزائیه، ج3، چ3، بیروت: دار الجیل.
- توجّهی، عبدالعلی (1380)، ارتکاب قتل، سوزاندن مقتول و خودکشی قاتل، ماهنامه دادرسی، 27، 43-50.
- جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1410ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج10و 15، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
- جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1430ق)، الروضه البهیّه فی شرح اللّمعه الدمشقیه، ج8، قم: ذوی القربی.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن (1414ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج29، چ2، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
- حسینی‌ روحانی، سید محمدصادق (1414ق)، فقه الصادق، ج26، قم: دار الکتاب.
- حلبی(ابن زهره)، حمزه بن علی (1417ق)، غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم: مؤسسه الامام الصادق.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1387ق)، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج4، قم: اسماعیلیان.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1412ق)، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، ج9، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1413ق)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- حلّی(محقق)، جعفر بن حسن (1409ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج4، چ2، تهران: استقلال.
- حلّی، یحیی بن سعید (1405ق)، الجامع للشرائع، قم:‌ مؤسسه سید الشهداء- العلمیه.
- خمینی(امام)، سید روح الله (بی تا)، تحریر الوسیله، ج2، قم: اسماعیلیان.
- خوانساری، سید احمد (1405ق)، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج7، چ2، تهران: مکتبه الصدوق.
- خوئی، سید ابوالقاسم (1407ق)، مبانی تکمله المنهاج، ج2، بیروت: دار الزهراء.
- رازی، فخرالدین ابوعبدالله (1420ق)، مفاتیح الغیب، ج5، چ2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- راوندی، سعید (1410ق)، فقه القرآن (سلسله الینابیع الفقهیّه)، ج24، بیروت: دار التراث.
- رحیمی‌نژاد، اسمعیل؛ ذاکر، منصور (1392)، واکاوی نظریه وجوب تعیینی قصاص در قتل عمد در مقایسه با نظریه تخییر،  فقه و حقوق اسلامی، 9، 67-86.
- زراعت، عباس (1393)، شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی(بخش قصاص)، ج2، تهران: جاودانه.
- صانعی، یوسف (1382)، فقه الثّقلین فی شرح تحریر الوسیله(کتاب القصاص)، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
- طباطبائی(علامه)، سید محمدحسین (1375)، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم: دار العلم.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1417ق)، کتاب الخلاف، ج5، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1387ق)، المبسوط فی فقه الامامیه، ج7، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (بی‌تا)، النهایه فی مجرّد الفقه و الفتاوی، قم:  قدس.
- ‌عاملی(شهید اول)، محمد بن مکّی (1411ق)، اللمعه الدمشقیه، قم: دار الفکر.
- قرطبی، محمد ‌بن رشد (1425ق)، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، ج4، قاهره: دار الحدیث.
- کاسانی، ابوبکر بن مسعود بن احمد (1406ق)، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بی‌جا: دار الکتب العلمیه.
- ماوردی، علی بن محمد (1419ق)، الحاوی الکبیرفی فقه مذهب الامام شافعی، ج12، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- محقّق داماد، سید مصطفی (1363)، قواعد فقه(بخش مدنی)، تهران: علوم اسلامی.
- محمدی‌جورکویه، علی (1394)، تخییری یا تعیینی بودن حقّ قصاص، حقوق اسلامی، 44، 29-7.
- مفید(شیخ)، محمد بن محمد  بن نعمان (1410ق)، المقنعه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1374)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج42، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی
دوره 15، شماره 33
اسفند 1402
صفحه 323-348

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار