ارزیابی قاعده انگاری عدالت بر پایه قاعده ملازمه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

2 استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران (نویسنده مسئول)

3 استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

این پژوهش در پی پاسخ دادن به این پرسش مهمّ است که آیا قاعده ملازمه حکم عقل و شرع می‌تواند ما را در فرایند قانونگذاری و افتاء به فهمی خردپسند و راهگشا از عدالت برساند؟ در پاسخ به این پرسش نگارندگان در وهله‌ نخست به پیشینه‌ قاعده و معنای کلمات آن در بستر تفکّر فقهی شیعه می‌پردازند و سپس بیان می‌کنند که این قاعده صرفنظر از این که نصّ صریحی در مورد آن وجود ندارد و مورد اجماع فقها نیست، خود دچار دو مشکل اساسی ابهام در معنای کلمات و جملات از یک سو، و تعارض درونی جملات از سوی دیگر است. نگارندگان پس از ترسیم تناقض و ایرادات اساسی آن با تکیه بر روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیل مباحث در بیانی جدید، ادعا نموده‌اند که قاعده ملازمه حتی در فرض صحّت نیز نمی‌تواند هیچ پشتوانه­ای برای فهم عرفی عدالت در جهان معاصر باشد تا از این رهگذر بتواند به ما در فهم بهتر آن در فرایند افتاء یا قانونگذاری کمک کند، بنابراین برای دفاع از قاعده انگاری عدالت و مطرح نمودن فهم عرفی از آن لازم است در پی دلایل روشن­تر و محکم‌تری بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Assessment of the Rule-Formulation of Justice Based on the Principle of Necessitation

نویسندگان [English]

  • Yahya Ranjbar 1
  • Aliakbar Izadifard, 2
  • Saeid Ebrahimi 3
1 Phd Student, Jurisprudence and Islamic Law, Unsiversity of Mazandaran, Babolsar, Iran.
2 Professor, Jurisprudence and Islamic Law, Unsiversity of Mazandaran, Babolsar, Iran (Corresponding Author
3 nt Professor, Jurisprudence and Islamic Law, Unsiversity of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده [English]

This study seeks to answer the fundamental question of whether the principle of necessitation between reason and Shari'a (al-mulāzama bayna al-‘aql wa al-shar‘) can lead us, in the process of legislation and fatwa issuance, to a rational and effective understanding of justice in addressing this question, the authors first explore the historical background of this principle and analyze the meaning of its constituent terms within the context of Shi'a jurisprudential thought they argue that, notwithstanding the absence of an explicit textual basis (naṣṣ) for this principle and the lack of consensus (ijmā‘) among jurists regarding it, the principle suffers from two major flaws: ambiguity in the meaning of its terms and propositions on the one hand, and internal contradictions on the other.
By identifying these inconsistencies and fundamental flaws through a library-based research method and analytical reasoning, the authors claim-using a novel formulation-that even assuming its validity, the principle of necessitation cannot serve as a reliable foundation for understanding justice in a conventional or common-sense manner in the modern world accordingly, it cannot contribute meaningfully to our comprehension of justice in the processes of ijtihād, fatwā, or legislation therefore, if one seeks to defend the rule-based conceptualization of justice and to promote a conventional understanding thereof, it becomes necessary to search for clearer and more robust justifications.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Necessitation
  • Justice
  • Good and Evil (Ḥusn wa Qubḥ)
  • Rational Judgment
  • قرآن کریم، ترجمه بهاء الدین خرّمشاهی.
  • نهج‌البلاغه، ترجمه آشتیانی و امامی (1377)، ج1، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب.
  • آخوند خراسانی، محمدکاظم (بی ‌تا)، قاعده الملازمه بین العقل و الشرع، بی‌ جا: بی نا.
  • اصغری، سید محمد (1386)، عدالت و عقلانیّت در فقه و حقوق، چ2، تهران: اطّلاعات.
  • انصاری(شیخ)، مرتضی بن محمدامین (1419ق)، فرائد الاصول، چ2، بیروت: دار الاعتصام.
  • انصاری، حمید؛ افشاری، علی اصغر (1401)، نقش عدالت و مصلحت در تحسین و تقبیح عقلی و تأثیر آن دو بر شکل گیری بنائات عقلا، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 26، 31- 58.
  • پاکتچی، احمد (1382)، کتاب العقل داوود بن محبر؛ کوششی در جهت تحلیل کتاب و بازسازی یک نظریه، نامه حکمت، 1، 34-51.
  • پورمولا، سیّد محمدهاشم (1394)، جایگاه عدالت در استنباط احکام معاملات، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
  • جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن علی (بی تا)، الروضه البهیّه فی شرح اللّمعه الدمشقیه، ج3، بیروت: مؤسسه الأعلمی.
  • جوینی، عبدالملک (1416ق)، الارشاد الی قواطع الادله فی أول الاعتقاد، چ2، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  • حائری اصفهانی(صاحب فصول)، محمدحسین (1404ق)، الفصول الغرویّه فی الأصول ‌الفقهیه، ج1، قم: دار احیاء العلوم الإسلامیه.
  • حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1407ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • حلّی(محقّق)، جعفر بن حسن (1403ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج4، چ3، بیروت: مؤسسه الوفاء.
  • خمینی(امام)، سید روح الله (1415ق)، کتاب البیع، ج1، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • زیباکلام، سعید (1398)، نجات قاعده ملازمه، پژوهش‌ های فلسفی کلامی، 21، 97-115.
  • سبحانی ‌تبریزی، جعفر (1374)، الملازمه بین حکم العقل و الشرع عند الشیخ الانصاری (ره)، تهران: کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد شیخ انصاری، 117-144.
  • صدر، سید محمدباقر (1410ق)، دروس فی علم الاصول، ج4، چ2، بیروت: دار التعارف.
  • طباطبائی(علامه)، سید محمدحسین (1402ق)، حاشیه علی الکفایه، ج2، قم: بنیاد فکری علمی علامه طباطبائی.
  • عبدالجبار(قاضی)، ابی هاشم (1422ق)، شرح اصول الخمسه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • غروی اصفهانی(کمپانی)، شیخ محمدحسین (1414ق)، نهایه الدرایه، ج3، اصفهان: مهدوی.
  • فاضل تونی، عبدالله بـن مـحمد بشروی خراسانی (1412ق)، الوافیه، قم: ‌مجمع الفکر الاسلامی.
  • قمی، میرزا ابوالقاسم (1303ق)، قوانین الاصول، ج2، تهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه.
  • کاتوزیان، ناصر (1392)، فلسفه حقوق، ج1و2، چ5، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  • کلانتری طهرانی، ابوالقاسم بن محمد (1425 ق)، مطارح الأنظار، ج1، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  • کلینی، محمد بن یعقوب (1379)، اصول الکافی، ج1، چ2، ترجمه: محمدباقرکمره ای، تهران: دفتر مطالعات معارف اسلامی.
  • گرجی، ابوالقاسم (1375)، تاریخ فقه و فقها، چ1، تهران: سمت.
  • مطهّری(شهید)، مرتضی (1377)، اسلام و مقتضیات زمان، ج2، چ6، تهران: صدرا.
  • مظفّر(علامه)، محمدرضا (1363)، أصول الفقه، ج2، چ3، قم: دار الفکر.
  • ملکیان، مصطفی (1379)، اقتراح دین و عقلانیّت، مجله نقد و نظر، 21، 397-426.
  • موسوی بجنوردی، سید محمد (1371)، مقالات اصولی، تهران: امیرکبیر.
  • نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1981م)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج43، چ16، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • نوروزی، علیرضا؛ حائری، محمدحسن؛ قبولی درافشان، محمدتقی (1400)، تحلیل و بررسی مبانی در بکارگیری قواعد عقلی در استنباط فقهی، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 24، 485 -516 .
  • هاشمی شاهرودی، سید محمود (1417ق)، بحوث‌ فی‌ علم الأصول، چ2، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.