تبیین قاعده «ضرورت» در قانون مجازات اسلامی مصوّب 1392

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

2 دانشیار دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

3 استادیار دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

4 کارشناس ارشد دانشگاه علوم حدیث، قم، ایران.

10.22075/feqh.2022.26926.3237

چکیده

«ضرورت»، از عناوین ثانویه و قواعد مشهور فقهی و حقوقی است که در غالب ابواب فقهی و بسیاری از مسائل حقوقی کاربرد دارد به طوری که هرگاه شرایط آن محقق شود خواه ناخواه، منطق تقنین، تفسیر و دادورزی را متأثّر از خویش می سازد. این تأثیر به ویژه در حقوق کیفری که به دلیل نظم عمومی، حسّاس و ضربه پذیرش و نیز متدولوژی خاصّش جایگاهی ویژه در میان نظم های خرد و کلان حقوقی دارد، بسیار قابل توجه است؛ چه آن که اصولاً حقوق کیفری به دلیل ضمانت اجراهای شدید و شخص محور خود، رو به کمینه گرایی دارد و حدوث ضرورت در حوزه حقوق کیفری نیز مانع از توسعه ضمانت اجراهای کیفری می گردد و باید در پرتو اصل حدّاقلی شدن حقوق کیفری تفسیر گردد؛ از اینرو، به جهت اهمیّت بالای این بحث نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر داده های کتابخانه ای به بحث از حدود و ثغور و ملاکات و شرایط حاکم بر قاعده ضرورت در قانون مجازات اسلامی جدید پرداخته و نشان داده است که بهره گیری از این قاعده کاملاً مبتنی بر منطق و روح حاکم بر حقوق کیفری است و همین امر، بکارگیری آن را در حقوق کیفری، به مراتب ساده تر از پذیرش و إعمال آن در حوزه های دیگر حقوقی و از جمله مسئولیّت مدنی می گرداند. بر این اساس، پیشنهاد می شود که در خصوص تأثیر اضطرار بر حقوق مسئولیّت مدنی با احتیاط بیشتری گام برداشته شود و از اینرو، تأثیر آن محدود به موارد مصرّح قانونی و به ویژه مسئولیّت های مدنی مبتنی بر تقصیر گردد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Explaining the jurisprudential rule of necessity in Islamic law 1392

نویسندگان [English]

  • Hadi Aghaei 1
  • Mohammad Bhrami Khoshkar 2
  • Morteza Chitsazian 3
  • Ehsan Shahabi 4
1 PHD. student of Shahid Motahari University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor of Shahid Motahari University, Tehran, Iran: (correspondence author)
3 Assistant Professor, Shahid Motahari University, Tehran, Iran.
4 Master of Science University of Hadith, Qom, Iran.
چکیده [English]

"Necessity" is a well-known principle in both jurisprudence and law, categorized as a secondary rule and applied across various legal and jurisprudential domains. When its conditions are met, this principle inevitably influences legislation, interpretation, and adjudication. Its impact is particularly significant in criminal law, where, due to public order concerns, sensitivity, and vulnerability, as well as its unique methodology, it occupies a critical role within the broader legal framework. Since criminal law typically embraces minimalism due to its severe, person-centered sanctions, the occurrence of necessity within the criminal sphere limits the expansion of criminal sanctions and must be interpreted within the framework of the principle of minimization in criminal law. Therefore, given the importance of this issue, the present study adopts a descriptive-analytical approach based on library research to examine the boundaries, criteria, and governing conditions of the necessity principle in the new Islamic Penal Code. This analysis demonstrates that reliance on this principle aligns with the logic and essence of criminal law, facilitating its application in this field far more effectively than in other legal areas, such as civil liability. Accordingly, it is recommended that the impact of necessity on civil liability be approached with greater caution, restricting its application to explicitly defined legal cases, particularly those based on fault-based liability.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Necessity
  • waiver of punishment
  • criminal liability
  • civil liability

مراجع

- قرآن کریم.
ـ ابن سیده، على بن اسماعیل (بی­تا)، المحکم و المحیط الأعظم، ج8، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ ابن عابدین، محمد امین (1415ق)، حاشیه ردّ المحتار، ج6، بیروت: دار الفکر.
ـ ابن فهد حلّى، جمال الدین احمد بن محمد (1407ق)، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع، ج4، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم (بی­تا)، لسان العرب‏، ج4، چ3، بیروت: دار صادر.
ـ اردبیلی، محمدعلی (1392)، حقوق جزای عمومی، ج1، چ2، تهران: میزان.
ـ اردبیلى(محقّق)، احمد بن محمد (1403ق)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: مؤسسه النشر الاسلامى.
- اردبیلى(مقدس)، احمد بن محمد (بی­تا)، زبده البیان فى أحکام القرآن‏، تحقیق: محمدباقر بهبودى، تهران: مرتضوى.
ـ ازهرى، محمد بن احمد (بی­تا)، تهذیب اللّغه، ج11، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ اشعرى قمى، احمد بن محمد بن عیسى (1408ق)، النوادر، قم: مدرسه الإمام المهدی.
ـ الزحیلی، وهبه (1388)، نظریه الضروره الشرعیه مقارنه مع القانون الوضعی، ترجمه: حسین صابری، قم: بوستان کتاب.
- انصاری(شیخ)، مرتضی بن محمدامین (1410ق)،کتاب المکاسب، ج8، چ3، قم: دار الکتاب.
- الأنصاری، زکریاء (1422ق)، أسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج1، تحقیق: محمد محمد تامر، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ بهجت(آیه الله)، محمدتقى (1428ق)، استفتاءات، ج3، قم: دفتر حضرت آیه الله بهجت.
ـ جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین­الدین بن علی (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، ج12، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
ـ جعفرى(علامه)، محمدتقى (1419ق)، رسائل فقهى، تهران: کرامت.
ـ جوادی آملی، عبد الله (1378ش)، تفسیر تسنیم، ج8، قم: أسراء.
- الجیزانی، محمد بن حسین (1428ق)، حقیقه الضروره الشرعیه و تطبیقاته المعاصره، ریاض: مکتبه دار المنهاج.
ـ حبیب زاده، جعفر؛ فخربناب، حسین (1384)، مقایسه عوامل موجّهه جرم و عوامل رافع مسئولیّت کیفری، مجله مدرّس علوم انسانی، 9/3، 37ـ 58.
- حسینی شاهرودی، سید محمد (1389ش)، نقش مصلحت در احکام فقهی، فصلنامه مربیان، 37، 16ـ 28.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1413ق)، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامى.
ـ خامنه‌اى، سید على، (1424ق)، أجوبه الاستفتاءات، قم: دفتر معظمٌ له.
-­ فخرالمحقّقین، محمد بن حسن بن یوسف (1387ق)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج4، قم: اسماعیلیان.
ـ خمینی(امام)، سید روح الله (1415ق)، انوار الهدایه فی التعلیقه على الکفایه، ج2، چ2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
- خمینی(امام)، سید روح الله (1421ق)، تحریر الوسیله، ج1و2، تهران: مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی(ره).
- خمینی(امام)، سید روح الله (1424ق)،‌ توضیح المسائل، ج2، چ8، قم: مؤسسه النشر الاسلامى.
- خمینی، سید مصطفی (1418ق)، کتاب البیع، ج1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشرآثارامام خمینی(ره).
ـ خوئی، سید ابوالقاسم‏ (1422ق)، مصباح الأصول، ج1، تقریر: واعظ حسینى، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
ـ سبحانى تبریزى، جعفر (1424ق)، المواهب فی تحریر أحکام المکاسب‌، قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام).
- سیفی مازندرانی، علی اکبر (1425ق)، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الاساسیه، ج2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ـ شامبیاتی، هوشنگ (1389)، حقوق جزای عمومی، ج1، چ3، تهران: مجد.
ـ شبیرى‌ زنجانى، سید موسى (1419ق)، کتاب نکاح، ‌ج8، قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌ پرداز‌‌.
ـ شمس ناتری، محمد ابراهیم؛ عبدالله یار، سعید (1390)، حالت ضرورت و دفاع مشروع، تهران: مجد.
ـ شمس ناتری، محمد ابراهیم؛ کلانتری، حمیدرضا؛ زارع، ابراهیم؛ ریاضت، زینب (1392)، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، ج1، تهران: میزان.
ـ شهرکانی، ابراهیم اسماعیل (1430ق)، معجم المصطلحات الفقهیه، قم: ذوی القربی.
ـ صاحب بن عباد (بی­تا)، المحیط فی اللغه، ج7، بیروت: عالم الکتب.
ـ صافى گلپایگانى، لطف الله (1417ق)، جامع الأحکام، ج2، چ4، قم: حضرت معصومه(س).
ـ صانعی، پرویز (1374)، حقوق جزای عمومی، ج2، چ6، تهران: کتابخانه گنج دانش.
ـ صدوق(شیخ)، محمد بن على بن حسین بن بابویه قمی (1398)، التوحید، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ـ صدوق(شیخ)، محمد بن على بن حسین بن بابویه قمی (1413ق)، من لایحضره الفقیه، ج3، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ـ طباطبائى یزدى، سید محمدکاظم (1421ق)، حاشیه المکاسب، ج1، چ 2، قم: اسماعیلیان.
ـ طبرسی، فضل بن حسن (1372ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1و3، چ3، تحقیق: محمد جواد بلاغی، تهران: ناصرخسرو.
ـ طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1387ق)، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج6، چ3، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، ج3 و10، چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- عراقی، آقا ضیاء الدین (1420ق)، مقالات الاصول،ج3، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
ـ عوده، عبدالقادر (بی­تا)، التشریع الجنایی الإسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، ج1، بیروت: دارالکتب الأزلی.
ـ فاضل لنکرانى، محمد (بی­تا)، جامع المسائل، ج2، چ11، قم: امیر قلم.
ـ فراهیدى، خلیل بن احمد (بی­تا)، کتاب العین، ج7، چ2‏، قم: هجرت‏.
- فیض، علیرضا (1368)، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ فیروز آبادى، محمد بن یعقوب‏ (بی­تا)، القاموس المحیط، ج2، بیروت: دار الکتب العلمیه. ‏
ـ قلعجی، محمد (1408ق)، معجم لغه الفقهاء، چ2، بیروت: دار­ النفائس.
- کاتوزیان، ناصر(1382)، الزام های خارج از قرارداد، چ3، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
ـ کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، ج5، چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- گرجی، ابوالقاسم (1382)، دیات، چ2، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
- گلدوزیان، ایرج (1388)، حقوق جزای عمومی، ج1، چ11، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
ـ مجموعه من المؤلفین (1386ق)، موسوعه الفقه الإسلامی المقارَن الشهیره بموسوعه جمال عبد الناصر الفقهیه، ج14، قاهره: وزاره الاوقاف، المجلس الأعلی للشئون الإسلامیه.
ـ محقق داماد، سید مصطفى (1406ق)، قواعد فقه، ج4، چ12، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.
ـ محمد عزام، عبد العزیز (1426ق)، القواعد الفقهیه، قاهره: دار الحدیث.
ـ مدنى، على خان بن احمد (1384ش)، الطراز الأول، ج8، مشهد: موسسه آل البیت لإحیاء التراث‏.
- مسجدسرائی، حمید؛ قربانیان، حسین (1393)، نگرشی نو بر علل رافع مسئولیّت مدنی پزشک، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 10، 169-190.
ـ مشکینى اردبیلى، على‏ (1434ق)، مصطلحات الفقه، تحقیق: حمید احمدی جلفایی، قم: دارالحدیث.
ـ مظفّر، محمدرضا (1403ق)، اصول الفقه، ج2، چ4، بیروت: دار التعارف.
ـ مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، ج4، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
ـ مکارم شیرازی، ناصر (1429ق)، احکام پزشکى، قم: مدرسه امام على­ بن ­ابى­طالب(علیه السلام).
ـ منتظرى نجف‌آبادى، حسینعلى (بی­تا)، رساله استفتاءات، ج2، قم: بی­نا.
- موسوی بجنوردی، سید حسن (1380ش)، منتهی الاصول، تهران: عروج.
ـ موسوی بجنوردى، سید محمد (1410ق)، قواعد فقهیه‌، ج1، چ3، تهران: عروج.
ـ موسوی گلپایگانى، سید محمدرضا (1409ق)، مجمع المسائل، ج3و5، چ2، قم: دار القرآن الکریم.
ـ موسوى اردبیلى، سید عبد الکریم (1427ق)، فقه الحدود و التعزیرات، ج1، چ2، قم: مؤسسه النشر لجامعه المفید.
ـ میر محمد صادقی، حسین (1392)، حقوق کیفری اختصاصی، ج1، چ13، تهران: میزان.
- میرشکاری، عباس (1394)، رساله عملی در مسئولیّت مدنی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- نائینى، محمدحسین (1376)، فوائد الا‏صول، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ـ نجفى(صاحب جواهر)، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج29، چ7، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ نجفى(کاشف الغطاء)، على بن محمد رضا (1381ش)، النور الساطع فی الفقه النافع، ج1، نجف: مطبعه الآداب.
- نوبهار، رحیم (1390)، اصل کاربرد کمینه حقوق کیفری، نشریه آموزه های حقوق کیفری، 1، 91-114.
ـ نوربها، رضا (1385)، زمینه حقوق جزای عمومی، چ17، تهران: کتابخانه گنج دانش.
-فصیحی زاده، علیرضا (1395)، تحلیل انتقادی دیه براساس ترتیب عقلانی روش های جبران خسارت، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 15، 225-246.
-یزدى، محمد، (1415ق)، فقه القرآن، ج2، قم: اسماعیلیان.
فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی
دوره 16، شماره 35
شهریور 1403
صفحه 223-254

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار