نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار مجتمع آموزش عالی نهاوند، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.
چکیده
آئین دادرسی با مجوعهای از قواعد تشریفاتی و قالبهای شکلی شناخته میشود و از این جهت، دادرسی و تشریفات به یکدیگر گره خوردهاند. امروزه یکی از اوصاف و بلکه اصول دادرسی، تشریفاتی بودن آن است، به گونهای که «نظام قضایی» بدون وجود قواعد تشریفاتی قابل تصوّر نیست. پرسش اصلی آن است که تشریفات چه نسبتی با دادرسی و قضای اسلامی دارد؟ آیا تشریفاتی بودن از اصول، یا دستکم از از اوصاف دادرسی اسلامی نیز هست؟ گروهی از نویسندگان، وجود هرگونه شکل و تشریفات را در دادرسی اسلامی انکار نموده و در مقابل، برخی دیگر جزئیترین مسائل دادرسی را دارای مبنا و مستند فقهی دانستهاند. نوشتار حاضر، به شیوه توصیفی - تحلیلی سعی دارد ضمن بررسی مفهوم و مبنای تشریفات، جایگاه این تأسیس مهمّ و پرکاربرد را در دادرسی اسلامی مورد ارزیابی قرار دهد. نتیجه تحقیق نشان میدهد به علّت ماهیّت محور بودن دادرسی، قواعد تشریفاتی در فقه اسلامی، «اصل» نبوده و صرفاً ابزاری برای وصول به حقّ ماهوی به شمار میروند. از همین رو، دادرسی اسلامی یکی از کم تشریفاتترین دادرسیها محسوب میگردد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The place of "formality" in Islamic procedure
نویسنده [English]
- Mahdi Hamzehhoweyda
Assistant professor, Nahavand Higher Education Complex University of Bu-Ali Sina, Hamedan, Iran
چکیده [English]
: Procedures are known by a set of formal rules and forms, and for this reason, procedures and formality are tied to each other. Today, one of the characteristics and rather the principles of procedures is its formality, in such a way that the "judicial system" cannot be imagined without the existence of formalities. The main question is, what is the relationship between formality and Islamic procedure? Is formality one of the principles, or at least one of the characteristics of Islamic procedures? A group of writers have denied the existence of any forms and formalities in Islamic procedures and on the other hand, some other most detailed issues of procedures have been considered to have a jurisprudence basis and documentation. The present article, in a descriptive and analytical way, tries to evaluate the place of this important and widely used establishment in Islamic procedure while examining the concept and basis of formalities. The result of the research shows that, due to the substantive-centered nature of the procedure, the formality in Islamic jurisprudence are not "principles" and are merely a tool for obtaining substantive rights. Therefore, Islamic procedure are considered to be one of the least formal procedures.
کلیدواژه‌ها [English]
- Formality
- Formal rules
- Procedure
- Islamic procedure
- آشتیانی، محمدحسن، (1404ق)، کتاب القضاء، قم: دار الهجره.
- ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور (1410 ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج2، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- انصاری(شیخ)، مرتضی بن محمدامین (1415ق)، القضاء و الشّهادات، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
- بهرامی خوشکار، محمد؛ عسگری، عباس (1400)، بررسی فقهی دادرسی الکترونیک و آسیب شناسی آن، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 25، 129-152.
- تبریزی، جواد (1427ق)، أسس القضاء و الشّهاده، قم: دفتر مؤلف.
- سبحانی، جعفر (1418ق)، نظام القضاء و الشّهاده فی الشریعه الاسلامیه الغرّاء، ج1، قم: مؤسسه الامام صادق علیه السلام.
- سنگلجی، محمد (1356)، قضا در اسلام، چ3، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج4، چ5، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1378)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج1، چ2، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- جوادی آملی، عبدالله (1390)، ادب قضا در اسلام، تحقیق و تنظیم: مصطفی خلیلی، ویرایش: سعید سبزعلی، چ3، قم: اسراء.
- خانی، حامد (1395)، تاریخ فقه اسلامی: در سدههای نخستین (از آغاز اسلام تا شکل گیری مکتب اصحاب حدیث متاخر)، چ2، تهران: نی.
- خدابخشی، عبدالله (1401)، حقوق دعاوی، تحلیلها و منتخب آرای قضایی، ج7، چ3، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- خدابخشی، عبدالله (1399)، مبانی فقهی آئین دادرسی مدنی، چ2، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- خلیل، احمد (2001)، اصول المحاکمات المدنیه، بیروت،:منشورات الحلبی الحقوقیه.
- داودی بیرق، حسین (1399)، فلسفه، مبانی و شیوههای تفسیر آئین دادرسی مدنی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- دهخدا، علی اکبر (1373)، لغتنامه، ج4، زیر نظر جعفر شهیدی فر و محمد معین، تهران: روزنه.
- رحمدل، منصور (1397)، تشریفات قانونی و دادرسی (و آثار مترتّب بر عدم رعایت آنها در امور کیفری)، آموزههای حقوق کیفری، 15، 188-157.
- رشتی، میرزا حبیب اله، (1401 ق)، کتاب القضاء، ج 1، چ 1، قم: دارالقرآن.
- زانتاکی، هلن، (1401)، قانون نویسی: هنر و فناوری قواعد تنظیمگری، مترجم: حسن وکیلیان، چ 1، تهران: سمت.
- الزحیلی، وهبه، (2006)، الفقه الاسلامی و ادلته، ج 8، چ 4، دمشق: دارالفکر.
- رضایی، اسداله، (1393)، آئین دادرسی و قضا در عصر امویان، چ 1، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- ساکت، محمد حسین، (1365)، نهاد دادرسی در اسلام، چ 1، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
- سنگلجی، محمد، (1335)، آئین دادرسی در اسلام، چ 1، تهران: دانشگاه تهران.
- شمس، عبدالله، (1384)، آئین دادرسی مدنی، ج 1، چ 8، تهران: دراک.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، (1413 ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، ج 13، چ 1، قم: موسسه معارف اسلامی.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، (1387 ق)، المبسوط فی فقه الامامیه، ج 8، چ 3، تهران: مکتبه المرتضویه لاحیاء الاآثار الجعفریه.
- غمامی، مجید، (1401)، اجرای اصول دادرسی در غیاب تشریفات؛ مطلوبی ناممکن، مطالعات حقوقی، دوره 14، 4، 95-118.
- غمامی، مجید و محسنی، حسن، (1401)، آئین دادرسی مدنی فراملی، چ 6، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- فیلیپ لوی، ژان و کاستالدو، آندره، (1386)، تاریخ حقوق تعهدات، مترجم: رسول رضایی، چ 1، تهران: انتشارات مهر و ماه نو.
- کاتوزیان، ناصر، (1383)، اعتبار امر قضاوت شده در دعوای مدنی، چاپ 6، تهران: میزان.
- کاتوزیان، ناصر، (1382)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار.
- کوشه، ژرارد و لانگلد، جان و لبو، دانیل، (1391)، آئین دادرسی مدنی فرانسه، مترجم: احمد علی هاشمی، چ 1، تهران، نشر دادگستر.
- لاپیدوس، آیرا ماروین (1394)، تاریخ جوامع اسلامی، مترجم: علی بختیاری زاده، چ 3، تهران: اطاعت.
- محسنی، حسن، (1385)، مفهوم اصول دادرسی و نقش تفسیری آنها و چگونگی تمیز این اصول از تشریفات دادرسی، مجله کانون وکلا، شماره 192 و 193، بهار و تابستان، صص 131-99.
- محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمومن، (1423 ق)، کفایه الاحکام، ج 2، چ 1، قم: موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- محمدی، پژمان، (1389)، محدودیتهای موضوعی سوگند در دعاوی مدنی، فصلنامه پژوهش حقوق، سال 12، شماره 29، تابستان، صص 416-387.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (1403 ق)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج 12، چ 1، قم: موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- موسوی اردبیلی، عبدالکریم، (1381)، فقه القضاء، ج 1، چ 2، قم: موسسه النشر لجامعه المفید.
- نجفی، شیخ محمدحسن، (1432 ق)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج 40، چ 7، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین
- والدرون، جرمی، (1398)، قانونگذاری (مفاهیم، نظریهها و اصول)، چ 1، مترجم: حسن وکیلیان، تهران، نگاه معاصر.
- A.Martin, Elizabeth, (2003), Oxford dictionary of law, fifth edition, Oxford, Oxford university press.
- Cadiet, Loic, (2011), “Introduction to French Civil Justice System and Civil Procedural Law”, Ritsumeikan Law Review, No. 28, Available at: https://www.ritsumei.ac.jp/acd/cg/law/lex/rlr28/CADIET3.pdf (26 may 2022)
-Garner, A. Bryan, (1999), Black s law Dictionary, seventh edition, U.S.A, west group.
-Grainger, Ian and Fealy, Michael and Spencer, Martin (2000), the civil procedure rules in action, Cavendish Publishing, London , Sydney.
-Hazard, Jr, Geoffrey C and Taruffo, Michele (1993), American civil procedure, an introduction, New Haven and London, Yale university.
-Jolowicz, J.A. (2000), On civil procedure, Cambridge university press, New York.
-Loughlin, Paula and Gerlis, Stephen, (2004), Civil procedure, 2 ed, London, cavendish.
Uzelac, Alan (2014), goals of civil justice and civil procedure in contemporary judicial systems, Switzerland, Springer.
-Vincent, Jean & Guinchard, Sege, (2001), procedure civile, Dalloz, Paris.
)