وقف موقّت؛ برون رفت از بن بست های حقوقی و توسعه کارآمدی اقتصادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یزد، یزد، ایران. (نویسندۀ مسئول)

2 استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

در تلقّی مشهور فقیهان، فصل ممیّز وقف نسبت به جنس عطایا، حبس اصل مال به انضمام تسبیل منافع آن است و بر این مبنا، «دوام» از ویژگی ­های ضروری وقف انگار می­شود. این تلقّی از یک سو مستلزم نگاهداشت سرمایه از گردش مالی و بازتولید ثروت است و از سوی دیگر، لزوم پیروی از اراده واقف و احتیاط در انطباق وضعیّت وقف بر آن، گاه به بن ­بست ­هایی حقوقی می ­انجامد. همچنین با پذیرش پیش ­فرض مزبور، اقبال عمومی به وقف کمتر خواهد بود؛ زیرا مال موقوفه معمولاً دارای ارزش اقتصادی قابل توجّهی است. پیشنهادی که می­توان برای پاسخ به این معضلات فراروی نهاد اعتباربخشی به «وقف موقّت» و ترویج آن است؛ نهادی که بسیاری از کشورهای اسلامی احیاناً با تبعیّت از فتوای فقهی غیر مشهور، در بهره­گیری از آن پیشگام و البته موفّق بوده­اند. در کشور ما نیز می­توان از این نهاد به عنوان یکی از بهترین سازوکارهای تحقّق سیاست ­های اقتصاد مقاومتی بهره جست. در نوشتار پیش رو، نگارندگان تلاش می­کنند با توصیف و تحلیل منابع کتابخانه­ای و با تکیه بر رأی برخی از دانشمندان بزرگ، مبانی دیدگاه مشهور را تضعیف نمایند؛ سپس خاستگاه نظری «وقف موقّت» را استحکام بخشیده و در نهایت، ورود این نهاد در نظام قانونگذاری را پیشنهاد کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Temporary Endowment: A Way Out of Legal Impasses and Towards Efficient Economic Development

نویسندگان [English]

  • Hossein Haghighatpoor 1
  • Mohammad Hasan Haeri yazdi 2
1 Assistant Professor of Islamic Jurisprudence and Law, Yazd University, Yazd, Iran: (Corresponding Author)
2 Professor of Islamic jurisprudence, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

In the common interpretation of jurists, the distinguishing feature of endowment (waqf) compared to other forms of charity is the dedication of the principal asset along with the allocation of its benefits. Based on this understanding, "permanence" is considered one of the essential characteristics of endowment. On the one hand, this approach necessitates the preservation of capital from financial circulation and wealth reproduction. On the other hand, the necessity of following the endower's will and caution in ensuring the compliance of the endowment's status with it sometimes leads to legal deadlocks. Moreover, with the acceptance of the aforementioned assumption, public acceptance of endowment will be less; because the endowed property usually has a significant economic value. The proposal that can be made to address these dilemmas is to institutionalize "temporary endowment" and promote it. This is an institution that many Islamic countries have occasionally pioneered and succeeded in utilizing, following a less well-known jurisprudential fatwa. In our country, this institution can also be used as one of the best mechanisms for realizing the policies of the Economic Strength. In this paper, the authors try to weaken the foundations of the dominant view by describing and analyzing library resources and relying on the opinions of some great scholars. Then, they strengthen the theoretical basis of "temporary endowment" and finally propose the introduction of this institution into the legal system.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Endowment
  • "
  • "Endowment Law"
  • "Organization and Authority Law of Hajj and Endowment Charity"
  • "Endurance Condition"
  • "Resistive : Endowment
  • Endowment Law
  • Permanence Condition in Endowment
  • Economic Strength

مراجع

- آخوند خراسانی، محمدکاظم (1413ق)، کتاب فی الوقف، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابن زهره حلبی، حمزه بن علی (1417ق)، غنیه النزوع‌، قم: مؤسسه امام صادق(ع).‌
- ابن عابدین، محمد امین (1412ق)، ردّ المحتار على الدّر المختار، ج4، چ2، بیروت: دار الفکر.
- ابن مودود موصلی، عبدالله بن محمود (1937م)، الاختیار لتعلیل المختار، قاهره: مکتبه الحلبی.
- ابن نجیم حنفی، زین الدین (بی تا)، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت: دار المعرفه.
- ابو زهره، محمد (1971م)، محاضرات فی الوقف، قاهره: دار الفکر العربی.
- اراکى، محمد على (1415ق)، کتاب البیع، قم: در راه حقّ.
- اصفهانی، محمدحسین (1418ق)، حاشیه کتاب المکاسب، ج5، قم: أنوار الهدى.‌
- الزحیلی، وهبه (بی تا)، الفقه الاسلامی و ادلته، ج10، چ4، دمشق: دار الفکر.
- الزرقاء، محمد انس بن مصطفی (1427ق)، الوقف الموقّت للنقود، مکّه مکرّمه.
- الکبیسی، محمد عبید (1977م)، احکام الوقف فی الشریعه الاسلامیه، بغداد: مکتبه الارشاد.
- امامی، مسعود (1389)، ملکیّت موقّت در حقوق و فقه، کاوشی نو در فقه، 65، 64-122.‌
- انصاری(شیخ)، مرتضی بن محمدامین (1415ق)، المکاسب المحرمه، ج5، قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصارى(ره).
- باقری، احمد (1387)، مشروعیّت ملکیت موقّت، فصلنامه متین، 40، 27-40.
- بحرانى آل عصفور، حسین (بی تا)، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم: مجمع البحوث العلمیه.
- بحرانى، یوسف بن احمد (1405ق)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج22، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل (1422ق)، الجامع المسند الصحیح، دار طوق النجاه.
- بروجردی، حسین (1426ق)، تبیان الصلاه، ج8، قم: گنج عرفان
- بریش، نسرین؛ بداوی، منیره (2017م)، النظام القانونی للوقف فی التشریع الجزائری، قالمه الجزایر، جامعۀ 8 مای 1945.
- بهبهانى، سید على (1405ق)، الفوائد العلیّه؛ القواعد الکلیّه، ج2، اهواز: دار العلم.
- جبعی عاملی(شهید ثانى)، زین الدین بن على (1410ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج5، قم: داورى.
- جزایری مروج، محمدجعفر (1416ق)، هدی الطالب الی شرح المکاسب، ج1، بی جا، بی نا.
- حرّ عاملى، محمد بن حسن (1409ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج19 و 22، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
- حسینی حائرى، سید کاظم (1423ق)، فقه العقود، ج2، چ2، قم: مجمع اندیشه اسلامى.
- حسینی شیرازی، سید محمد (1407ق)، الفقه، ج60، قم: مؤسسه الفکر الاسلامی.
- حکیم، سید محسن (بی تا)، نهج الفقاهه، قم: 22 بهمن.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1388ق)، تذکره الفقهاء، قم: مؤسسه آل البیت.
- حلّی(علامه، حسن بن یوسف (1420ق)، تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج3، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
- حلّی(فخرالمحقّقین)، محمد بن حسن بن یوسف (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج2، قم: اسماعیلیان.
- خمینى(امام)، سید روح اللّه (1421)، کتاب البیع، ج1و3، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
- خمینى(امام)، سید روح اللّه (بی تا)، تحریر الوسیله، قم: دار العلم.
- خوانساری، محمد (بی تا)، الحاشیه الثانیه على المکاسب‌، بی جا.
- رشتی، میرزا حبیب الله (بی تا)، کتاب الإجاره، بى‌جا
- روحانی قمی، سید صادق (1412ق)، فقه الصادق(ع)، ج20، قم: مدرسه الامام الصادق علیه السلام.
- سبحانی تبریزی، جعفر (1424ق)، ارشاد العقول، ج3، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
- سبحانی تبریزی، جعفر (1438ق)، احکام الوقف فی الشریعه الاسلامیه الغرّاء، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
- سبزوارى، سید عبد الأعلى (1413ق)، مهذّب الأحکام، ج22، چ4، قم: مؤسسه المنار.
- سعد البلم، نوره (1435ق)، الوقف الموقّت؛ مفهومه، نطاقه و مستجداته، قطر: آفاق.
- سیوری حلّی(فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (1404ق)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، ج2، قم: کتابخانه آیه الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
- شافعی، محمد بن ادریس (1425ق)، مسند الإمام الشافعی، کویت: شرکه غراس.
- شبیری زنجانى، سید موسى (1419ق)، کتاب نکاح، قم: رأى‌پرداز.
- صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (1414ق)، المحیط فی اللغه، بیروت، دارالکتاب
- طباطبائی قمّى، سید تقى (1400ق)، دراساتنا من الفقه الجعفری، قم: مطبعه الخیام.
- طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم (1414ق)، تکمله العروه الوثقی، ج1، قم: داوری.
- طباطبائی، سید علی (1418ق)، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، ج10، قم: مؤسسه آل البیت.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1417ق)، العُدّه فی أصول الفقه، قم: محمد تقی علاقبندیان
- طوسى(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1390ق)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج4، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- طوسى(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، ج9، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
- طوسى(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1407ق)، کتاب الخلاف، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامى.
- عاملی(شهید اول)، محمد بن مکّی (1417ق)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج2، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامى.
- فاضل لنکرانى، محمد (1424ق)، تفصیل الشریعه(الوقف، الوصیه، الأیمان)، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(ع).
- فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق)، کتاب العین، ج5، قم: هجرت.
- فیض کاشانی، مولی محسن (بی تا)، مفاتیح الشرائع، قم: کتابخانه آیه الله العظمی مرعشى نجفى(ره).
- قحف، منذر (1427ق)، الوقف الاسلامی تطوّره، ادارته، تنمیته، دمشق: دار الفکر.
- قزوینی رازی، احمد بن فارس (1404ق)، معجم مقائیس اللغه، ج6، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
- کاتوزیان، ناصر (1380)، عقود معیّن(عطایا)، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- کاشف الغطاء، حسن (1422ق)، انوار الفقاهه، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء.
- کاشف الغطاء، عباس (بی تا)، الفوائد الجعفریّه، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء.
- کاشف الغطاء، محمدحسین (1359)، تحریر المجلّه، ج2، نجف: المکتبه المرتضویه.
- کلینى، محمد بن یعقوب (1429ق)، الکافی، ج8و14، قم: دار الحدیث.
- محقّق داماد، سید مصطفی (1381)، قواعد فقه، ج1، تهران: سمت.
- محمود هزاع، ماجده (1427ق)، الوقف الموقّت؛ بحث فقهی مقارن، مکّه مکرّمه.
- مرعشی نجفی، سید شهاب الدین (1415ق)، القصاص على ضوء القرآن و السّنه، قم: کتابخانه آیه الله العظمی مرعشى نجفى(ره).
- مرغینانی، علی بن ابی ­بکر (بی تا)، الهدایه فی شرح بدایه المبتدی، ج3، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- مطیری، بدر ناصر (1388ق)، تجربیّات نوین مدیریت و سازماندهی اوقاف در کویت، ترجمه: صادق عبادی، وقف میراث جاودان، 66، 10-21.
- مظفّر، محمدرضا (1387)، اصول الفقه، چ5، قم: کتاب.
- مفید(شیخ)، محمّد بن محمد بن نعمان (1413ق)، المقنعه، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
- موسوی بجنوردى، سید حسن (1419ق)، القواعد الفقهیه، ج4، قم: الهادی.
- نائینى، محمد حسین؛ عراقى، آقاضیاء الدین (1421ق)، الرسائل الفقهیه، تقریر: ابوالفضل نجم‌آبادی، قم: مؤسسه معارف اسلامى امام رضا(ع).
- نائینى، محمدحسین (1373)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، ج1، تهران: المکتبه المحمّدیه.
- نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج28، بیروت: دار احیاء التراث.
- یوسف، ابراهیم (بی تا)، الوقف الموقّت، مکّه مکرّمه.
فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی
دوره 15، شماره 33
اسفند 1402
صفحه 7-38

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار