واکاوی فروش عین مورد شفعه توسّط مشتری از منظر فقه و حقوق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه حقوق دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول)

چکیده

بر اساس قانون مدنی، حقّ شفعه، مانع از تصرّفات مشتری در سهم خریداری شده نبوده و تصرّفات مشتری در مبیع صحیح است. با این وجود، ماده 816 قانون مدنی، اجرای این حقّ را موجب بطلان معاملات مشتری نسبت به مورد شفعه دانسته است. با توجه به این که صحّت عقد در ابتدا و بطلان آن پس از اعمال حقّ شفعه، در حقوق ما امری استثنائی است لازم است حکم مذکور با بررسی پیشینه فقهی موضوع، تفسیر و مبنای آن تبیین گردد تا پاسخ پرسش های اساسی قابل طرح در این زمینه روشن شود: نخست این که مبنای وضعیّت تصرّفات مشتری قبل و بعد از اخذ به شفعه چیست؟ آیا حکم بطلان در ماده 816 قانون مدنی در معنای حقیقی خود به کار رفته است؟ اگر حقّ شفیع به مال مورد شفعه تعلّق گرفته است چرا این حقّ، مانع تصرّفات مشتری در مبیع نیست؟ در این زمینه، دیدگاه های متعددی چون بطلان، عدم نفوذ، مراعی بودن، انفساخ و عدم قابلیّت استناد از جانب فقها و حقوقدانان عنوان گردیده، اما مبنای این دیدگاه ها نامعلوم است. در این نوشتار پس از بررسی و نقد دیدگاه های موجود به این نتیجه می رسیم که حقّ شفیع به عین مبیع تعلّق گرفته اما فروش آن توسّط مشتری صحیح است؛ زیرا انتقال عین، خللی به حقّ شفیع وارد نکرده و اجرای حقّ شفعه، موجب انفساخ بیع می شود و این حکم  با اراده طرفین عقد بیع و اصل صحّت عقود سازگاری بیشتری دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigating selling the subject of pre-emption by the purchaser from the viewpoint of jurisprudence and law

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Karimi 1
  • Mohamad Sadegh Tabatabaei 2
1 University of Isfahan
2 University of Isfahan
چکیده [English]

According to the civil code, the right of pre-emption does not prohibit the purchaser from performing any proprietary act on the purchased share. However, Article 816 of civil code, states that the exercise of this right void the transactions of the purchaser in respect of the subject of pre-emption. According to the fact that the correctness of the contract from the beginning and its nullity after exercising the pre-emption right is exceptional in our law, it is necessary to determine its interpretation and principle by investigating the juridical literature of the issue in order to answer the essential questions that may rise on this issue. First, what is the condition of the proprietary right of the purchaser before and after the exercise of the pre-emption based on? Is the nullity of the contract in Article 816 of civil code used in its real meaning? If the right of pre-emption on the subject of pre-emption belongs to shafi, why will this right not prevent the purchaser from doing the proprietary act on the subject of sale? There are several points of views from lowers and jurisconsult in this regard such as nullity, voidable, being observed, cancelation and non-opposability. But the bases of these views are not determined. In the present study, after analyzing and criticizing the present views, we concluded that the right of pre-emption on the subject of sale belongs to shafi, but the sale of it by the purchaser is valid. Because the transition of the subject of sale doesn’t defect the right of pre-emption and the exercise of the right of pre-emption will cancel the sale and this rule is more compatible with the two parties of the sale and the real correctness of the contract.

کلیدواژه‌ها [English]

  • right of pre-emption
  • cancelation
  • nullity
  • non-opposability
  • being observed
  • being object of another right

مراجع

- آخوند خراسانى، محمدکاظم (1406ق)، حاشیه المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
- احمدی طباطبائی، سید جواد (1344)، اخذ به شفعه در حقوق مدنی ایران و فقه اسلام، تهران: چاپخانه زندگی.
- اصفهانى، محمدحسین (1409ق)، الإجاره، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
-اصفهانی، محمدحسین (1418ق)، حاشیه‌ کتاب المکاسب، ج3، قم: أنوار الهدی.
- السنهوری، عبدالرزاق احمد (1998م)، مصادرالحقّ فی الفقه الاسلامی: دراسه مقارنه بالفقه الغربی، بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیه.
- امامی، سید حسن (1375)، حقوق مدنی(شفعه، وصایا، ارث)، ج3، چ12، تهران: اسلامیّه.
- انصارى(شیخ)، مرتضى بن محمدامین (1415ق)، کتاب المکاسب، ج4، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
- انصارى(شیخ)، مرتضى بن محمدامین (1415ق)، کتاب المکاسب، ج6، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
- جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، ج12، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
- جعفری‌ لنگرودی، محمدجعفر (1349)، حقوق مدنی: رهن- صلح، تهران: ابن‌ سینا.
- جعفری‌ لنگرودی، محمدجعفر (1379)، مجموعه محشّای قانون مدنی، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- حسینی عاملى، سید جواد (1419ق)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه، ج18، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1420ق)، تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه، ج4، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1414ق)، تذکره الفقهاء، ج12، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
- حلّی، یحیى بن سعید (1405ق)، الجامع للشرائع، قم: مؤسسه سید الشهداء العلمیه.
- خمینی(امام)، سید روح اللّه (بی تا)، تحریر الوسیله، ج1، قم: دار العلم.
-  خوئى، سید ابو القاسم (1410ق)، منهاج الصالحین، ج2، چ28، قم: مدینه العلم.
- خوئی، سید ابوالقاسم (بی تا)، مصباح الفقاهه، ج5. بی جا: بی نا.
- سبزوارى، محمدباقر(1423ق)، کفایه الأحکام، ج1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- طالب احمدی، حبیب (1384)، معاملات قابل ابطال در حقوق ایران، فصلنامه مدرس علوم انسانی، 3، 145-162.
- طاهری، حبیب الله (1418ق)، حقوق مدنى، ج5، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- طباطبائی حکیم، سید محسن (بی تا)، نهج الفقاهه، قم: 22 بهمن.
- طباطبائى قمّی، سید تقى (1426ق)، مبانی منهاج الصالحین، ج8، قم: قلم الشرق.
- طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم (1421ق)، حاشیه المکاسب، ج2، چ2، قم: اسماعیلیان.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- عاملى(شهید اول)، محمد بن مکّى (1417ق)، الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه، ج3، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- عاملى(شهید اول)، محمد بن مکّى (1410ق)، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، بیروت: دار التراث - الدار الإسلامیه.
- عراقى، آقا ضیاء الدین (1414ق)، شرح تبصره المتعلّمین، ج5، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- عراقى، آقا ضیاء ‌الدین (1418ق)، قاعده لاضرر، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
- کاتوزیان، ناصر (1386)، دوره مقدماتی حقوق مدنی(درس‌هایی از شفعه، وصیت، ارث)، چ8، تهران: میزان.
- کاتوزیان، ناصر (1388)، قواعد عمومی قراردادها، ج2، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- کرکی(محقق)، على بن حسین (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج6، چ2، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
- کریمی، عباس (1391)، تلاشی برای ساماندهی نظریه عدم نفوذ مراعی، دیدگاه ‌های حقوق قضائی، 58، 156-188.
- کریمی، عباس؛ شعبانی کندسری، هادی (1396)، وضعیّت حقوقی «مراعی» به عنوان وضعیّتی در عرض صحّت، بطلان و عدم نفوذ، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، 4، 683-702.
- محقّق داماد، سید مصطفی؛ قبولی درافشان، سید محمدمهدی؛ ساعتچی، علی (1394)، تحلیل وضعیّت حقوقی معاملات مشتری نسبت به مورد شفعه، آموزه‌های فقه مدنی، 11، 3-21.
- محقّق داماد، سید مصطفى (1426ق)، ایقاع- اخذ به شفعه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.
- نائینى، میرزا محمدحسین (1373ق)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، ج2، تهران: المکتبه المحمدیّه.
- نائینى، میرزا محمدحسین (1413ق)، المکاسب و البیع. ج2. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- نجفى(صاحب جواهر)، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج37، چ7، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- نعمت اللهی، اسماعیل (1389)، تحلیل فقهی حقّ عینی و حقّ دینی و مفاهیم مرتبط، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 3، 109-132.
- نوری، رضا (1374)، شفعه، وصیت، ارث: اسباب ثلاثه تملّک در حقوق مدنی، چ2، تهران: پاژنگ.
- نوین، پرویز؛ خواجه پیری، عباس (1378)، حقوق مدنی8: ارث، وصیت، اخذ به شفعه،  تهران: کتابخانه گنج دانش.
- یزدانیان، علیرضا (1384)، تفاوت آثار شفعه از منظر حقوق اموال و قاعده لاضرر، مقالات و بررسی ها، 3، 145-171.
فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی
دوره 14، شماره 26
فروردین 1401
صفحه 257-284

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار