نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول)

2 استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بندرعباس، بندرعباس، ایران

چکیده

با مطالعه عبارات فقها و حقوقدانان پیرامون تعریف عقد و برشمردن آثار آن، می­توان به این نتیجه دست یافت که در نظر ایشان، ابتناء بر قصد انشاء و ایجاد تغییر در عالم اعتبار، دو ویژگی جدایی­ ناپذیر عقد به شمار می آیند. این رویکرد سبب شده تا در گذر زمان، استعمال لفظ عقد تنها در معنای صحیح آن رواج یافته و عقد باطل با قراردادی که واقع نشده است، یکسان دانسته شود. با وجود این، به­ نظر می ­رسد هرچند هر دو حالت فوق در عدم ایجاد اثر به ­نحو علّت همسان بوده؛ اما عقد باطل، پدیده ­ای واقعی است که در برخی مواقع می ­تواند سبب ایجاد اثر شود. ثمره عملی این ادّعا در مواردی از قبیل خیار تبعّض صفقه، حقّ فسخ ناشی از بطلان شرط و حتی قاعده انحلال عقد واحد به عقود متعدد، آشکار می ­شود. نگارندگان نوشتار حاضر با بررسی آرای فقها و مطالعه مواد قوانین ایران معتقدند که لفظ عقد، در معنایی اعمّ از صحیح و باطل وضع شده و به این ترتیب عقد به عنوان مقسم، نه ماهیّتی اعتباری، که پدیده ­ای واقعی قلمداد می ­شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Revisiting the Nature of Contract and Analysis of the Place of Void Contract in Shia Jurisprudence and Iranian Law

نویسندگان [English]

  • Hamed Khubyari 1
  • Pooria Razi 2

1 Ph.D. in private law, Isfahan University, Isfahan, Iran.

2 Faculty Member of Islamic Azad University

چکیده [English]

Studying the sentences of jurists and legal experts concerning the definition of contract and enumeration of its effects, one can reach the conclusion that in their view, reliance upon the intention of construction and creation of a change in the world of mind are two inseparable features of contract. This approach has caused the term “contract” to be merely used in the course of time in its true meaning and the void contract to be identified with a contract that has not been sealed. Nevertheless, it seems that although both abovementioned states are the same in failure of creation of an effect, void contract is a real phenomenon that in some cases can create effect. The practical outcome of this claim is clear in such cases as the option of contract invalid in part, right of termination as a result of the nullification of the condition, even the principle of reduction of single contract into several contracts. Having assayed the ideas of the jurists and the Iranian laws, authors of current essay believe that the term “contract” is coined to refer to both correct and void contracts and thus, contract is considered to be a source of division and not a mentally posited entity that is taken as a real phenomenon.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Void Contract
  • Correct and General
  • Construction
  • the Abstractive Posited
- آخوند خراسانی، محمدکاظم (بی­ تا)، کفایه الاصول، قم: آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
- آخوندی، روح الله (1395)، نقدی بر تلقّی اراده در فقه، جستارهای فقهی و اصولی، 5، 45- 68.
- آقایی بجستانی، مریم؛ روحانی مقدم، محمد (1393)، قصد و اراده و نقش آن دو در عقود و ایقاعات، تهران: مجد.
- اعظمی چهاربرج؛ حسین، جهانگیری، حمیده (1391)، ماهیّت انشاء، تحقیقات حقوقی، 14، 1- 14.
- انصاری(شیخ)، مرتضی بن محمد امین (1419ق)، المکاسب، ج2، قم: الهادی.
- ایروانی، میزراعلی (1384)، حاشیه مکاسب، ج1، تهران: کیا.
- بهرامی احمدی، حمید (1390)، حقوق تعهّدات و قراردادها، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
- بیگدلی، سعید، حسینی الموسوی، مجتبی (1395)، تفسیر اصولی قانون مدنی، تهران: مهرسا.
- بیگدلی، سعید؛ مالکی، اعظم (1391)، جایگاه اراده ظاهری و باطنی در فقه و حقوق موضوعه، مجله حقوقی دادگستری، 80، 87- 117.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1386)، الفارق، ج4، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1387)، تأثیر اراده در حقوق مدنی، چ2، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، دائره المعارف حقوق مدنی و تجارت، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج4، چ4، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- حسینی شیرازی، محمد (1426ق)، الوصول إلى کفایه الأصول، ج1، چ3، قم: دارالحکمه.
- خمینی(امام)، سید روح الله (1421ق)، کتاب البیع، ج1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
- خورسندیان، محمدعلی؛ ذاکری نیا، حانیه (1388)، واکاوری اراده، قصد و رضا در فقه اسلامی و حقوق ایران، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 1، 73- 99.
- خوئی، سید ابوالقاسم (1430ق)، أجود التقریرات، ج1، قم: صاحب الامر(عج).
- خوئی، سید ابوالقاسم (1417ق)، محاضرات فی اصول الفقه، ج1، چ3، تقریر: محمد اسحاق فیاض، قم: انصاریان.
- ذهنی تهرانی، محمدجواد (1391)، تحریر الفصول، ج1، قم: ادباء.
- راغب اصفهانی، حسین ­بن ­محمد (1404ق)، المفردات فی غریب القرآن، ج1، بی ­جا: دفتر نشر الکتاب.
- رنجبر، رضا؛ رسولی، ساجده (1396)، بررسی مفاهیم بطلان و فساد عقد و آثار آن در فقه امامیه و حقوق ایران، فقه و مبانی حقوق اسلامی، 1، 75- 94.
- زارعی شریف، وحید (1393)، مقارنه و تطبیق اصول الفقه و کفایه الاصول، رشت: وارسته.
- سبحانی تبریزی، جعفر (1431ق)، المبسوط فی أُصول الفقه، ج1، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
- سیوری حلّی(فاضل مقداد)، مقداد بن عبدالله (بی ­تا)، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج2، تهران: المکتبه المرتضویّه للإحیاء الآثار الجعفریّه.
- شهیدی، مهدی (1392)، تشکیل قراردادها و تعهّدات، چ9، تهران: مجد.
- شیروی، عبدالحسین (1396)، حقوق قراردادها، آثار و انحلال، تهران: سمت.
- طباطبائی حکیم، سید محسن (1408ق)، حقایق الاصول، ج1، چ5، قم: مکتبه بصیرتی.
- طباطبائی حکیم، سید محسن (بی ­تا)، نهج الفقاهه، قم: بهمن.
- عارفی نیا، احمد؛ قبولی درافشان، محمدمهدی؛ محسنی، سعید (1393)، بررسی ایرادات وارده بر قاعده انحلال قرارداد واحد به قراردادهای متعدد، آموزه­ های فقه مدنی، 10، 75- 100.
- عاقلی­نژاد، محمدامین (1395)، قواعد عمومی تعهّدات قراردادی، تهران: مجد.
- عاملی(شهید اوّل)، محمد بن مکّی (1400ق)، القواعد و الفوائد، ج1، قم: مفید.
- قنواتی، جلیل؛ محقّق داماد، سید مصطفی؛ عبدی ­پور، ابراهیم؛ وحدتی شبیری، حسن (1392)، حقوق قراردادها در فقه امامیه، ج1و2، چ5، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- قنواتی، جلیل (1383)، مطالعه تطبیقی ایجاب و قبول، قم: بوستان کتاب.
- کاتوزیان، امیرناصر (1393)، قواعد عمومی قراردادها، ج1و2، چ9، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- کشاورزی ولدانی، مرتضی؛ ناصری مقدم، حسین؛ صابری، حسین (1397)، حاکمیّت اراده ظاهری در ماهیّت انشاء، جستارهای فقهی و اصولی، 10، 91- 115.
- کلانتری، عباس؛ حسامی شهرضایی، زینب؛ شاکری، محسن (1391)، آثار فساد یا بطلان عقد یا ایقاع بر مال مقبوض (در فقه امامیه و حقوق ایران) و تطبیق آن با حقوق مصر، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، 30، 87- 112.
- مامقانی، محمدحسن (1323ق)، غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب، ج2، چ2، قم: مجمع الذخائر الإسلامیه‌.
- محسنی، سعید (1390)، اشتباه در شخص طرف قرارداد (با مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه)، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
- مظفّر، محمدرضا (1370)، اصول الفقه،ج1، چ2، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
- مکارم شیرازی، ناصر (1394)، القواعد الفقهیّه، ج1، چ2، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع).
- منتجب نیا، رسول (1387)، تبعّض صفقه در معاملات، تهران: دادگستر.
- منتظری، حسینعلی (1415ق)، نهایه الاصول، تقریر: حسین بروجردی، قم: تفکّر.
- فاضل لنکرانی، محمد (1381)، اصول فقه شیعه، ج2، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.
- موسوی، محمدصادق (1382)، مبانی نظری جهل و اشتباه و اثر آن بر اعمال حقوقی، تهران: امیرکبیر.
- نائینی، محمدحسین (1404ق)، فوائد الاصول، تقریر: محمدعلی کاظمی خراسانی، ج1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- نائینی، محمد حسین (1413ق)،المکاسب و البیع، ج1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1981م)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج22و28، چ7، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- نعمت اللهی، اسماعیل (1393)، موضوع عقد و مورد معامله، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- ولایی، عیسی (1387)، فرهنگ تشریحى اصطلاحات اصول،چ6، تهران: نی.
- یوسفی گنابادی، محمدحسین (1388)، اصول الشیعه لاستنباط احکام الشریعه، ج1، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).