تعامل فقه و حقوق کیفری در راستای «اساسی‌سازی حقوق» (مطالعه‌ی موردی: «حقوق اجتماعی متّهمین در دادرسی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار فقه و حقوق اسلامی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران (نویسنده مسئول)

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

10.22075/feqh.2021.20306.2419

چکیده

اساسی­سازی حقوق، اعم از کیفری، اداری و خصوصی یکی از مهمّ ترین موضوعاتی است که مدتی نه چندان طولانی در کشورهای اروپایی به آن پرداخته می­شود. اصل کلام آن است که هر یک از اعضای جامعه فارغ از خصوصیّات عارضی از قبیل رنگ، پوست، نژاد، ملیّت و غیره در برابر همدیگر و قوای حاکم از یک سلسله حقوق بنیادین از قبیل حقّ آزادی، برابری، حیات، تمامیّت جسمانی، مصونیّت از سلب آزادی و بازداشت غیر قانونی، ممنوعیّت شکنجه و غیره برخوردار می­باشند که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در فصل سوم آنها را به رسمیّت شناخته است. تأثیر این حقوق در روابط دولت - فرد می­تواند به صورت کاهش قدرت قوای حاکم در برابر افراد و تضمین حقوق افراد در دادرسی­های حقوقی و کیفری متجلّی ­گردد. در این میان، آئین دادرسی کیفری به عنوان یکی از شاخه های حقوق عمومی نمودار روشنی از ارتباط حقوق فرد و دولت به مثابه­ مدافع نظم عمومی است. با دقت در سخنان فقها به نوعی رعایت فرایند اساسی­سازی در حوزه حقوق کیفری مشهود است، از سویی، مطالعه­ آیین دادرسی کیفری، مبیّن وجود نوعی تعامل در فقه و حقوق جزایی ایران در راستای رعایت این فرایند می­باشد. در این پژوهش در صدد هستیم که این نوع از تعامل را با نگاهی به «حقوق اجتماعی متّهم در دادرسی» مورد بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ دهیم که فقه کیفری شیعه تا چه حدّ در حفظ حقوق اساسی متّهمین اهتمام ورزیده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Interaction between Islamic Jurisprudence and Criminal Law in Line with the "Constitutionalization of Rights"

نویسندگان [English]

  • Mohammad Khaled nabinia 1
  • Hoseinali Arabi 2
1 Assistant Professor of Islamic Jurisprudence and Law, Ilam University , Ilam, Iran (Corresponding Author)
2 Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Semnan University, Semnan, Iran.
چکیده [English]

The constitutionalization of rights whether criminal, administrative, or civil is one of the most critical contemporary legal discourses, particularly emphasized in recent years across European legal systems. The core premise asserts that all members of society, regardless of incidental characteristics such as color, race, or nationality, are entitled to a set of fundamental rights vis-à-vis each other and the governing authorities. These include the rights to liberty, equality, life, bodily integrity, protection against unlawful detention or arrest, the prohibition of torture, and more recognized explicitly in Chapter III of the Constitution of the Islamic Republic of Iran. The impact of such rights on state-individual relations often manifests in the form of restricting governmental powers and safeguarding individuals' rights during legal and criminal proceedings. In this context, criminal procedure law, as a branch of public law, provides a clear framework for the interface between individual rights and state authority, which functions as the guardian of public order. A close analysis of classical Islamic juristic discourse reveals implicit observance of constitutional principles within the realm of criminal law. Moreover, a review of Iran’s criminal procedure indicates an interaction between Islamic jurisprudence and criminal law aimed at upholding such principles. This study seeks to explore this interaction through the lens of defendants' social rights in criminal proceedings, addressing the question of how committed Shi'a criminal jurisprudence has been to the protection of defendants' fundamental rights.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fundamental rights
  • criminal law
  • judicial security
  • defendant
  • trial

مراجع

 - قرآن کریم.
- نهج البلاغه.
- آخوندی، محمود (1379)، بررسی قانون آئین دادرسی دادگاه­های عمومی و انقلاب در امور کیفری به لحاظ پیشبرد اهداف حقوق بشر، مجله حقوقی دادگستری، 30، 9-34.
- آراسته، حسین (1384)، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، قم: معارف.
- آقابابائی، حسین (1389)، قلمرو امنیّت در حقوق کیفری ایران، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- ابن ادریس حلّی، محمد بن احمد (1411ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج2و3، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابن رشد قرطبی، محمد بن احمد (1415ق)، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، ج4، تحقیق: خالد عطار، بیروت: دار الفکر.
- اردبیلی(مقدّس)، احمد بن محمد (بی ­تا)، زبده البیان فی أحکام القرآن، ج1، تهران: المکتبه المرتضویه.
- اردبیلی، محمدعلی (1384)، حقوق جزای عمومی، ج1، چ8، تهران: میزان.
- افتخار جهرمی، گودرز (1378)، اصل قانونی بودن جرائم و مجازات ها و تحوّلات آن، مجله تحقیقات حقوقی، 25-26، 79-102.
- السرخسی، شمس­الائمه محمد بن احمد (1406ق)، المبسوط، ج4، استانبول: دار العوده.
- باقر الموسوی، محسن (1999م)، القضاء و نظام القضائی عندالامام علی(ع)، بیروت: الغدیر.
- بروجردی، محمدتقی (1405ق)، نهایه الأفکار، تقریرات درس آقا ضیاء الدین عراقی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- بن­، پیر (1384)، اساسی­سازی حقوق اسپانیا (تأثیر قانون اساسی بر حقوق اسپانیا)، ترجمه: جواد تقی­زاده، مجله حقوق اساسی، 5، 225-247.
- البهوتی، منصور بن یونس (1418ق)، کشّاف القناع عن متن الإقناع، ج3، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- الترمذی، محمد بن عیسی (1403ق)، سنن الترمذی، ج2، بیروت: دار الفکر.
- تقی­زاده، جواد (1386)، مسأله­ اساسی­سازی نظم حقوقی، مجله­ پژوهش ­های حقوقی، 11،  111-138.
- تمیمى مغربى، نعمان بن محمد (1385)، دعائم الإسلام، ج2، چ2، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
- جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1410ق)، الروضه البهیّه فی شرح اللّمعه الدمشقیه، ج10، تحقیق: سید محمد کلانتر، قم: مطبعه الامیر.
- جرجانی، حسین بن حسن (1338)، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، ج8، بی جا: بی ­نا.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن (1330)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج2و12، قم: دار الکتب الاسلامیه.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1387ق)، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج4، قم: اسماعیلیان.
- حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1413ق)، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج6، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- حلّی(محقّق)، جعفر بن حسن (1368)، المختصر النافع، چ2، قم: مؤسسه مطبوعات دینی.
- خمینی(امام)، سید روح‌الله (1390)، تحریر الوسیله، ج2، چ2، نجف: مطبعه الآداب.
- خوئی، سید ابوالقاسم (1407ق)، مصباح الفقاهه، ج1، قم: لطفی و دار الهادی.
- خوئی، سید ابوالقاسم (بی تا)، مصباح الأصول، قم: داوری.
- ری شهری، محمد (بی تا)، موسوعه الإمام علی بن ابی طالب، قم: دار الحدیث.
- سروش، عبدالکریم (1376)، روشنفکری و دینداری، تهران: پویه.
- شامبیاتی، هوشنگ (1372)، حقوق جزای عمومی، تهران: پاژنگ.
- شکری، رضا؛ سیروس، قادر (1385)، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران: مهاجر.
- صابر، محمود (1388)، معیارها و تضمین‌های دادرسی عادلانه در مرحله تحقیقات مقدماتی، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، 13، 143-176.
- صدوق(شیخ)، محمد بن علی ‌بن حسین بن بابویه قمی (1377)، الخصال، ج4، ترجمه: محمد باقر کمره‌ای، تهران: کتابچی.
- طباطبائی مؤتمنی، منوچهر (1382)، آزادی­های عمومی و حقوق بشر، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
- طبرسی(امین الاسلام)، فضل بن حسن (1372)، مجمع‌ البیان فی تفسیر القرآن، ج20، چ3، تهران: ناصرخسرو.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1365)، تهذیب الاحکام، ج10، چ4، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1387ق)، المبسوط فی فقه الامامیه، ج2، چ3، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء آلاثار الجعفریه.
- طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (بی­تا)، النهایه فی مجرّد الفقه و الفتاوی، تحقیق: آقابزرگ تهرانی، قم: اوفست  منشورات قدس.
- عاملی(شهید اول)، محمد بن مکّی (1417ق)،  الدروس الشرعیّه فی فقه الإمامیه، ج2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- عباسی، بیژن (1390)، حقوق بشر و آزادی‌ های بنیادین، تهران: دادگستر.
- عوده، عبدالقادر (2002م)،  الموسوعه العصریّه فی الفقه الجنایی الاسلامی، مصر: دار الشرق.
- فاضل هندی، محمد بن حسن (1424ق)، کشف اللّثام و الابهام عن قواعد الاحکام، ج10، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- فضائلی، مصطفی (1392)، دادرسی عادلانه در محاکمات کیفری بین‌المللی، ج3، تهران: شهر دانش.
- قتال نیشابوری، محمد بن احمد (1366)، روضه الواعظین و بصیره المتّعظین، ج2، قم: رضی.
- قوامی، سید صمصام الدین (1379)، نظام قضایی امیرمؤمنان (ع)، فصلنامه حکومت اسلامی، 18،  157-185.
- کریمی، عباس (1386)، آئین دادرسی مدنی، تهران: مجد.
- کلینی، محمد بن یعقوب (1413ق)، الکافی، ج7، بیروت: دار الکتب العربیه.
- گرجی، علی اکبر (1393)، در تکاپوی حقوق عمومی، تهران: جنگل.
- مجلسی(علامه)، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، ج18، بیروت: مؤسسه الوفاء.
- مصباح یزدی، محمدتقی (1388)، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، قم: مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی(ره).
- مطهّری، مرتضی (1409ق)، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: حکمت.
- مفید(شیخ)، محمد بن محمد بن نعمان (1389)، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم: سرو.
- منتظری نجف آبادی، حسینعلی (1379)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج3، تهران: سرایی.
- مهرپور، حسین (1386)، حقوق بشر در اسناد بین المللی و موضوع جمهوری اسلامی ایران، تهران: اطّلاعات.
- میرموسوی، سید علی؛ حقیقت، سید صادق (1391)، مبانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام و دیگر مکاتب، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1981م)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج22و27و41، بیروت: دار احیاء الثرات العربی.
- نوری (محدّث)، میرزا حسین (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج12، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
- هاشمی، سید محمد (1384)، حقوق بشر و آزاد‌ی ‌های اساسی، تهران: میزان.
- هندی، المتقی بن حسام الدین (بی تا)، کنز العمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، ج1، بی جا: مؤسسه الرساله.
- الهیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (1408ق)، مجمع‌ الزوائد و منبع الفوائد، ج1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
مطالعات فقه و حقوق اسلامی
دوره 17، شماره 39
تیر 1404
صفحه 183-216

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار