تعدیل قرارداد و کاربرد آن در فقه و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدرّس فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران

چکیده

به‌ رغم پذیرش اصل لزوم قراردادها در تمام نظام‌های حقوقی و لزوم احترام به تراضی طرفین، تأثیر حوادث اجتماعی و اقتصادی در فاصله انعقاد تا اجرای قرارداد، انکارناپذیر است. در اصل آزادی قراردادها، در صورت بروز حوادث غیر قابل ‌پیش‌بینی و تغییر بنیادی در اوضاع ‌و احوال زمان انعقاد عقد، امکان فسخ و یا تجدیدنظر برای طرفی که با دشواری و یا ضرر غیرمتعارف روبرو شده تحت عنوان تعدیل قرارداد فراهم گردیده است. تعدیل قرارداد در حقوق ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و حقوقدانان و فقها در مباحث خود به آن پرداخته‌اند. تعدیل در اقسام مختلفش مثل تعدیل قراردادی، تعدیل قانونی و تعدیل قضائی راه‌گشای بسیاری از عقود و قراردادهاست. تعدیل قرارداد جهت عادلانه ساختن قرارداد و تأمین مصالح اجتماعی و حمایت از فرد زیان‌دیده وضع می‌شود. با توجه‌ به یافته‌های پژوهش، تعدیل قرارداد مفهومی است که هم در قوانین ملّی و هم در فقه اسلامی پذیرفته شده است، زیرا اصل آزادی قراردادی، قراردادن هر شرط صحیحی را در قرارداد برای طرفین قرارداد مجاز می‌شمارد. در فقه امامیه و حقوق ایران با تمسّک به قواعد فقهی اعم از «نفی عسر و حرج»، «غبن حادث»، «شرط ضمنی» و «مصلحت» امکان تعدیل قرارداد وجود دارد که هرکدام مبانی و مستنداتی از قبیل قرآن، سنّت، اجماع و عقل دارند. پژوهش درزمینۀ تعدیل قرارداد می‌تواند بستری مناسب برای حقوقدانان ایجاد نماید که قاعده یا قواعدی مناسب برای تعدیل قرارداد را نظریه‌پردازی و ایجاد نماید. همچنین به دادرس کمک می‌کند که با توجه ‌به سکوت و خلأ قانونی و قراردادی، به کمک قاعده و نظریه موصوف نسبت به تعدیل قراردادها اقدام کنند و نیز بررسی انواع شروط تعدیل‌کنندة قراردادی و میزان تأثیرگذاری و صحّت ‌و سقم هرکدام از آنها در حقوق ایران می‌تواند نقش بسزایی برای مردم جهت تنظیم صحیح و دقیق قراردادهای طولانی ‌مدت داشته باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Contract Adjustment and Its Application in Islamic Jurisprudence and Iranian Law

نویسنده [English]

  • Meysam Mohammadi
Lecturer in Islamic Jurisprudence and Law, University of Islamic Denominations, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Despite the universal recognition of the principle of pacta sunt servanda (the binding nature of contracts) across all legal systems and the necessity of honoring mutual consent, the influence of unforeseen social and economic developments occurring between the conclusion and performance of a contract is undeniable. Within the framework of contractual freedom, the doctrine of contract adjustment allows for rescission or modification in cases where unforeseeable events lead to fundamental changes in the circumstances existing at the time of contract formation, thereby causing undue hardship or excessive loss to one of the parties.
In Iranian law, contract adjustment holds a prominent position, having been extensively discussed by jurists and legal scholars. Various forms of adjustment—including contractual, statutory, and judicial adjustment—serve as effective tools for resolving difficulties in the execution of contracts. The primary objective of contract adjustment is to promote fairness in contractual relations, safeguard public interests, and protect the aggrieved party.
According to the findings of this study, the concept of contract adjustment is acknowledged in both national legislation and Islamic jurisprudence. This is due to the principle of contractual freedom, which permits the inclusion of any valid condition within a contract. In Shi'a jurisprudence and Iranian law, contract adjustment is permissible by invoking various jurisprudential doctrines such as the principles of “no hardship and constraint” (la ḥaraj), “supervening inequity” (ghabn-e-ḥādeth), “implied terms,” and “public interest” (maṣlaḥa), each of which is grounded in the Qur’an, the Sunnah, scholarly consensus, and reason.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contract Adjustment
  • Doctrinal Foundations
  • Rescission
  • Implied Terms
  • Hardship
  • Public Interest
  • قرآن کریم.
  • ابن ‌الحاجب، عثمان بن عمرو (1405ق)، منتهی‌الوصول و الأمل فی علمیق ‌الأصول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  • ابن منظور، محمد بن مکرم (1408ق)، لسان العرب، ج2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • انصاری، مسعود؛ طاهری، محمدعلی (1384)، دانشنامه حقوق خصوصی، ج2، تهران: محراب فکر.
  • بهرامی احمدی، حمید (1389)، قواعد فقه، ج2، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
  • موسوی بجنوردی، سید محمد (1372)، قواعد فقهیه، تهران: میعاد.
  • بوطی، محمد سعید رمضان (1412ق)، ضوابط المصلحه، دمشق: دار المتحده.
  • بیگدلی، سعید (1388)، تعدیل قرارداد، چ2، تهران: میزان.
  • جمعی از نویسندگان (1425ق)، القواعد الفقهیه، چ2، قم: المنظمه العالمیه للحوزات و المدارس العلمیه.
  • حسینی مراغی، سید میر عبدالفتاح (1424ق)، العناوین الفقهیه، ج1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • حاتمی، علی‌اصغر؛ شرقی، مرضیه (1397)، تأملی در ضرورت احراز عسر و حرج در محاکم جهت صدور گواهی عدم امکان سازش در کلیه طلاق‌ ها، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 19، 68-71.
  • حسنی، اسماعیل (1416ق)، نظریه المقاصد عند الإمام محمد الطاهر بن عاشور، چ7، هیرندن، المعهد العالمی للفکر الإسلامی.
  • حسینی سیستانی، سید علی (1389)، قاعده لاضرر و لاضرار، تهران: خرسندی.
  • خداپرستی، فرج‌الله (1376)، فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد در زبان فارسی، شیراز: دانشنامه فارس.
  • آخوند خراسانی، سید محمدکاظم (1424ق)، کفایه ‌الأصول، چ8، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه دهخدا، ج4و12، چ5، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • رازی، فخرالدین (1377)، جامعه و سیاست: مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی، چ2، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران: سمت.
  • شافعی، محمد ‌بن ‌ادریس (بی‌تا)، الرساله، تحقیق: محمد احمد شاکر، بیروت: المکتبه ‌العلمیه.
  • شرتونی، سعید (1403ق)، اقرب الموارد، ج1، قم: کتابخانه آیه ‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
  • شهیدی، مهدی (1383)، آثار قراردادها و تعهدات، ج3، چ2، تهران: مجد.
  • صادقی مقدم، محمدحسن (1386)، تغییر در شرایط قراردادها، چ2، تهران: میزان.
  • صبوری رازلیقی، مختار (1388)، متون فقه، ج1، تهران: مهاجر.
  • صفایی، سید حسین (1395)، دوره مقدماتی حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها، ج2، چ24، تهران: میزان.
  • طاهری، حبیب‌الله (1387)، قواعد فقه، ج1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1365)، تهذیب‌ الأحکام، ج1، چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  • طوفی، نجم‌الدین (1369)، المصلحه فی الشریعه الإسلامیه، بی جا: مجله رساله الإسلام.
  • عزیزی، پوراندخت؛ الماسی، نجادعلی؛ افشارنیا، طیب (1399)، بررسی و ارزیابی اخلاقی از تعدیل قرارداد در حقوق ایران و فقه امامیه، نشریه پژوهش‌های اخلاقی، 41، 173-192.
  • العطاردی، عزیزالله (1391)، غریب‌ الحدیث، ج1، چ2، تهران: عطارد.
  • علیدوست، ابوالقاسم (1390)، فقه و مصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • عمید زنجانی، عباسعلی (1384)، فقه سیاسی، ج7، تهران: امیرکبیر.
  • غزالی، أبوحامد محمد (1390)، المستصفی من علم‌الأصول، ج2، تحقیق: محمد سلیمان الأشقر، تهران: احسان.
  • الفیومی، احمد بن محمد (1425ق)، المصباح المنیر، چ3، قم: هجرت.
  • کاتوزیان، ناصر (1380)، قواعد عمومی قراردادها، ج3، چ3، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
  • کاتوزیان، ناصر (1371)، مقدّمه علم حقوق، چ3، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
  • کلینی‌ رازی، محمد بن یعقوب (1401ق)، الکافی، چ3، بیروت: دار التعارف.
  • کلینی رازی، محمد بن یعقوب (1367)، الکافی، ج5، چ3، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  • محقق داماد، سید مصطفی (1381)، قواعد فقه، چ9، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  • محقق داماد، سید مصطفی (1383)، قواعد فقه، ج1، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  • محقق داماد، سید مصطفی (1381)، قواعد فقه (بخش مدن )2، چ5، تهران: سمت.
  • محمدی، ابوالحسن (1383)، قواعد فقه، چ7، تهران: میزان.
  • مطهری، مرتضی (1389)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، تهران: صدرا.
  • مظفر، محمدرضا (1370)، اصول فقه، ج2، چ4، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  • معلوف، لوئیس (1380)، المنجد، چ37، بیروت: دار الشرق.
  • مکارم شیرازی، ناصر (1390)، قاعده لاضرر، ترجمه: سید محمدجواد بنی سعید لنگرودی، قم: امام علی بن ابی‌طالب(ع).
  • مکارم شیرازی، ناصر (1427ق)، القواعد الفقهیه، ج1، چ2، قم: امام علی بن ابی‌طالب (ع).
  • موسوی بجنوردی، سید حسن (1419ق)، القواعد الفقهیه، ج1، قم: الهادی.
  • موسوی بجنوردی، سید حسن (1371)، القواعد الفقهیه، چ2قم: المنظمه العالمیه للحوزات و المدارس العلمیه.
  • موسوی بجنوردی، سید محمد (1379)، قواعد فقهیه، چ3، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.
  • موسوی بجنوردی، سید محمد (1388)، قواعد فقهیه، چ2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
  • نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1981م)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج23، چ7، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • نراقی، ملااحمد (1408ق)، عوائد الأیام، چ3، قم: بصیرتی.