واکاوی مبانی حجیّت قاعده «مقتضی و مانع»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری واحد تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری رشته فقه و حقوق جزا، دانشگاه شهید مطهری واحد تهران، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

3 کارشناس ارشد فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهر ری، تهران، ایران.

چکیده

قاعده «مقتضی و مانع» با این که کم و بیش جزو ادله احکام قرار گرفته، مغفول مانده است و جز برخی اصولیان و فقها به آن نپرداخته‌اند و حتی در همین دسته، قاعده «مقتضی و مانع» را به‌عنوان یک قاعده مستقلّ متذکّر نشده‌اند بلکه در لابلای مباحثی که عمدتاً در استصحاب مطرح می‌شود، مورد بررسی قرار داده‌اند. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که آیا قاعده «مقتضی و مانع» حجّت است و ادله‌ اعتبار آن چیست؟ از­ این ­‌رو، پژوهش حاضر در صدد است به بررسی و تحلیل حجیّت قاعده «مقتضی و مانع» و قاعده‌انگاری آن بپردازد. طبق یافته ‌های پژوهش، مقتضی دارای حیثیّت مستقلّی است و هرگاه گفته می‌شود: مقتضی احراز شد؛ یعنی با ماهیّت مستقلّ خودش محرز گشته و بدون شکّ، اقتضاء خود را خواهد داشت اما گاهی امری مانع تأثیر مقتضی می‌شود، نه این که مانع اقتضاء مقتضی شود. از سوی دیگر، مانع همیشه برای تأثیر مقتضی شرطیّت ندارد بلکه مانع به­عنوان یک مزاحم و واقعه خارج از حیثیّت مقتضی تأثیر دارد ولی شرط اقتضاء مقتضی عدم المانع نمی‌باشد. ادله مهمّی بر حجیّت این قاعده دلالت دارد که نمی‌توان به سادگی عدم حجیّت قاعده را عنوان نمود بلکه برعکس، «مقتضی و مانع» به ‌عنوان یک قاعده مورد استفاده فقها بوده است و از آنجا که افاده ظنّ می‌کند، باارزش‌تر از اصول عملیه می‌باشد؛ لذا به ‌عنوان یک قاعده فقهی باید بدان پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Understanding the basics of the validity of the appropriate rule and the obstacle

نویسندگان [English]

  • Mohammad Bhrami khoshkare 1
  • Meysam Abbasi Lahroudi 2
  • Mohammad Abbasi Lahroudi 3
1 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Private Law, Tehran University of Shahid Motahari, Tehran, Iran.
2 Ph.D. student of Jurisprudence and Criminal Law, Tehran University of Shahid Motahari, Tehran, Iran. (Corresponding Author)
3 Master of Science in Islamic Jurisprudence and Law, Islamic Azad University, Shahr-e Ray Branch, Tehran, Iran.
چکیده [English]

“Appropriate rule and obstacle”, although it is more or less among the evidences of rulings, has been neglected and has not been addressed by some fundamentalists and jurists, and even in this category, “the appropriate rule and obstacle” has not been mentioned as a rule, but has been examined in the context of the issues that are mainly raised in the discussion of istishab. The main question of the current research is whether the rule of “Appropriate rule and obstacle” is valid and what are the evidences of its validity? Therefore, the present article intends to examine and analyze the authority of “the appropriate rule and the obstacle” and the rule of thumb. According to the findings of the research, the appropriate has an independent status and whenever it is said that the appropriate is achieved, that is, it is proven by its independent nature and will undoubtedly have its own requirement, but sometimes something prevents the proper effect, not prevents the proper effect. On the other hand, the obstacle is not always conditional for the proper effect, but it has an effect as an annoyance and an incident outside the proper status, but the condition of the appropriate requirement is not non-obstruction. For the legitimacy of this rule, important arguments indicate that the non-authority of the rule can not be simply stated, but on the contrary, it has been considered as a rule used by jurists and because it is more valuable than practical principles. Therefore, it should be addressed as a jurisprudential rule.

کلیدواژه‌ها [English]

  • appropriateness
  • obstacle
  • authority
  • the appropriate rule and the obstacle
  • آخوند خراسانی (صاحب کفایه)، محمدکاظم بن حسین (۱۴۰۹ق)، کفایه الأصول، قم: مؤسسه‌ آل­ البیت (ع).
  • آشتیانی، محمدحسن (۱۴۰۴ق)، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، ج3، قم: کتابخانه‌ آیه ­الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
  • اصفهانی (صاحب فصول)، محمدحسین بن عبدالرحیم (۱۴04ق)، الفصول الغرویه فی الأصول الفقهیه، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه.
  • انصاری(شیخ)، مرتضی بن محمدامین (۱۴۱۵ق)، کتاب الطهاره، ج1، قم: کنگره‌ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری(ره).
  • ایازی، سید محمدعلی (۱۳۸۶)، ملاکات احکام و شیوه­های استکشاف آن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  • ایروانی، علی بن عبدالحسین (۱۴06ق)، حاشیه المکاسب، ج1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • بهبهانی، سید علی (۱۴۰۵ق)، الفوائد العلیه، ج1، چ2، قم: دار العلم.
  • جزایری، سید محمدجعفر (۱۴۱۵ق)، منتهی الدرایه فی توضیح الکفایه، ج7، چ2، قم: مؤسسه دار الکتاب.
  • حسینی روحانی، سید محمدصادق (۱۴12ق)، زبده الأصول، ج4، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  • حلّی(محقق)، جعفر بن حسن (1403ق)، معارج الأصول، قم: مؤسسه آل ­البیت(ع).
  • خمینی(امام)، سید روح­الله (1423ق)، الاستصحاب، چ2، تهران: عروج.
  • خوئی، سید ابوالقاسم (۱۴۱۹ق)، دراسات فی علم الأصول، تقریر: سید علی هاشمی شاهرودی، ج4، قم: مؤسسه‌ دائره ­المعارف فقه اسلامی.
  • روحی برندق، محمد؛ فصیح، منصوره؛ کیخا فرزانه، محمدامین (1395)، تبارشناسی عرف در فقه امامیه و حقوق ایران، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 15، 201-224.
  • سبحانی تبریزی، جعفر (۱۴30ق)، رسائل فقهیه، ج5، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  • شبیری زنجانی، سید موسی (۱۴۱۹ق)، کتاب نکاح، ج3، قم: رأی­پرداز.
  • صانعی­زاده، علی (1384)، بررسی حجیّت استصحاب در مورد شکّ در مقتضی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
  • فلاح، محمد؛ زراعت، عباس؛ یزدیان جعفری، جعفر (1401)، جایگاه «قاعده تسبیب» با سایر قواعد در جرائم ساختمانی، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 26، 225-256.
  • محقق داماد، سید مصطفى (1406ق)، قواعد فقه، ج1، چ12، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.
  • مظفر(علامه)، محمدرضا (بی­تا)، اصول الفقه، ج1، چ5، قم: اسماعیلیان.
  • موسوی بجنوردی، سید محمدحسن (بی­تا)، منتهی الأصول، ج2، چ2، قم: بصیرتی.
  • نائینی، محمدحسین (۱۴۱۷ق)، فوائد الأصول، تقریر: محمدعلی کاظمی خراسانی، ج1و4، چ6، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • نجفی عراقی، عبدالنبی (بی‌تا)، التقریرات المسمی بالمحاکمات بین الأعلام، تقریرات شیخ مسلم سرابی تبریزی، ج1، قم: چاپخانه‌ قم.
  • نوروزی، علیرضا؛ حائری، محمدحسن؛ قبولی درافشان، سید محمدتقی (1400)، تحلیل و بررسی مبانی در بکارگیری قواعد عقلی در استنباط فقهی، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 24، 485-516.
  • واعظ حسینی بهسودی، سید محمدسرور (1417ق)، مصباح الأصول، تقریرات سید ابوالقاسم خوئی، ج2و3، قم: داورى.