تفوق سند بر شهادت (نقد نظریه فقهیِ کارکرد تکمیلی اسناد در اثبات دعوا و چیرگی شهادت بر سند)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی پژوهشگاه قوه قضائیه، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

2 عضو هیأت علمی گروه حقوق و فقه اجتماعی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

10.22075/feqh.2023.29720.3508

چکیده

علیرغم وجود ادله قرآنی صریح مبنی بر اعتبار سند نظیر آیه 282 سوره بقره و تصریح برخی فقیهان به اعتبار سند و به ویژه، تصریح برخی به تقدّم سند نسبت به سایر ادله اثبات دعوا، فقدان اعتبار و حجیّت سند به عنوان یک دلیل مستقلّ برای اثبات دعوا به نظریه‌ای مشهور در فقه امامیه تبدیل شده است. نظریه فقهی که از این رویکرد پشتیبانی می‌کند با سلب کارکرد استقلالی از اسناد در اثبات دعوا، سند را صرفاً تکمیل کننده ادله دیگر دانسته و توانایی سند به عنوان دلیل منحصر و مستقلّ در اثبات دعوا را انکار می‌کند. نظریه فقهی مزبور در مقاله پیش رو با عنوان «نظریه تکمیلی اسناد در اثبات دعوا» شناخته می‌شود. ریشه‌یابی و علّت‌یابی آراء و رویکردهای فقهی نشان می‌دهد که مفروضات و ارتکازات ذهنی فقیهان که ریشه در شرایط عصری و مکانی آنان دارد و ناشی از فقدان دولت مقتدر جهت نظم‌بخشی به روابط معاملاتی اشخاص در عصر و محلّ زیست آنان بوده است، در وصول به نظریه مزبور نقش حائز اهمیّتی داشته است. طبیعی است که مفروضات مزبور در زمانه‌ای که دولت مقتدر توانایی نظم‌بخشی به این روابط را داراست، نتواند بر مسیر تفقّه و استنباط نقشی ایفا کند. مقاله پیش‌رو در مقام پاسخگویی به این سؤال است که چه مفروضاتی در لایه‌های ذهنی فقیهان وجود داشته است که علیرغم وجود ادلّه متقن قرآنی، باعث شهرت فتوای عدم اعتبار استقلالی سند شده است. در مقاله پیش‌رو با تبیین و سپس تحلیل ادله این نظریه و ارزیابی و نقد آنها، نقش مفروضات مدّنظر فقیهان در ارائه این نظریه مورد تنقیح قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The supremacy of evidence over testimony (criticism of the jurisprudential theory of the complementary function of documents in proving a lawsuit and the superiority of testimony over evidence)

نویسندگان [English]

  • Ahmad Ehsanifar 1
  • Hossein Hooshmand Firoozabaiy 2
1 Faculty Member of the Judiciary Research Institute, Tehran, Iran (Corresponding Author)
2 Faculty Member of the Department of Law and Social Jurisprudence, Research Institute of Hawza and University, Qom, Iran.
چکیده [English]

Despite the existence of explicit Quranic evidence confirming the validity of documents-such as verse 282 of Surah Al-Baqarah-and the acknowledgment by some jurists of the credibility of documents, with some even prioritizing them over other means of proving a claim, the lack of independent probative value of documents in proving lawsuits has become a widely accepted theory in Imami jurisprudence. This jurisprudential theory, which supports this approach, denies the independent function of documents in proving claims, viewing them merely as complementary to other evidentiary means, and rejects their ability to serve as the sole and independent proof in legal disputes.
In this study, the aforementioned jurisprudential theory is referred to as the "Complementary Function Theory of Documents in Proving Lawsuits." A historical and analytical examination of juristic perspectives reveals that the assumptions and ingrained mental frameworks of jurists-shaped by the historical and geographical circumstances in which they lived, particularly the absence of a strong central government to regulate transactional relationships-played a significant role in the emergence of this theory. Naturally, in an era where a powerful state can effectively regulate such relationships, these assumptions should no longer influence jurisprudential interpretation and legal reasoning.
This article seeks to answer the question: What underlying assumptions have shaped the mindset of jurists to the extent that, despite strong Quranic evidence, the notion of denying the independent validity of documents has gained prominence? By explaining, analyzing, and evaluating the arguments supporting this theory, the study critically examines the role of these assumptions in shaping this jurisprudential perspective.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Document
  • Complementary Function
  • Independent Function
  • Validity and Probative Value
  • Proof of Lawsuit
  • قرآن کریم.
  • آشتیانی، میرزا محمدحسن بن جعفر (1425ق)، کتاب القضاء، ج2، قم: زهیر- کنگره علامه آشتیانی.
  • آشتیانى، میرزا محمد حسن بن جعفر (1369ق)، کتاب القضاء، تهران: چاپخانه رنگین.
  • ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج2، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • ابن حمزه طوسی، محمد بن علی (1408ق)، الوسیله الی نیل الفضیله، قم: کتابخانه آیه الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
  • اردبیلی(محقّق)، احمد بن محمد (1403ق)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج12، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • اردبیلی(محقّق)، احمد بن محمد (بی تا)، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
  • بهجت(آیه الله)، محمدتقی (1428ق)، استفتاءات، ج3، قم: دفتر آیه الله بهجت.
  • جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1413ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج14، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1358)، علم آزاد در گردش ادله اثبات دعوا (در حقوق اسلام)، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 21، 60-79.
  • حلّی (علامه)، حسن بن یوسف (1413ق)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج3، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • خروشی، عبدالعظیم؛ دهقانی، فرزاد (1399)، تقدّم سند بر شهادت با محوریّت نقد ادله مخالفان، مجله فقه، 104، 8-38.
  • خمینی(امام)، سید روح الله (1422ق)، استفتاءات، ج3، چ5، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • خوئى، سید ابو القاسم (1418ق)، التنقیح فی شرح العروه الوثقى‌، ج1، قم: تحت اشراف جناب آقاى لطفى.
  • راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دار العلم- الدار الشامیه.
  • الزحیلی، محمدمصطفی (1402ق)، وسائل الاثبات فی الشریعه الاسلامیه (فی المعاملات المدنیه و الاحوال الشخصیه)، دمشق: مکتبه دار البیان.
  • ساجدی، مهدی؛ امساکی، نوید (1400)، رویکرد شناسی فقهی تقدّم اسناد رسمی بر عادی در نظام مسائل قضائی اسلامی (پیشنهاد اصلاحیه قانون ثبت اسناد)، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 25، 289-312.
  • سعدى ابو جیب (1408ق‌)، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً‌، چ2، دمشق: دار الفکر.‌
  • سلّار دیلمى، حمزه بن عبد العزیز (1404ق‌)‌، المراسم العلویه و الأحکام النبویه فی الفقه الإمامی‌، قم: منشورات الحرمین.
  • سید مرتضى، على بن حسین (1415ق‌)‌، الانتصار فی انفرادات الامامیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • سیوری حلّی(فاضل مقداد)، مقداد بن عبدالله ( 1404ق)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، ج4، قم: کتابخانه آیه الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
  • طباطبائی(صاحب ریاض)، سید علی بن محمد (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، ج15، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
  • طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، ج6، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • عاملی(شهید اول)، محمد بن مکّی (1417ق)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج2، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • فاضل لنکرانى، محمد (1414ق‌)، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله- الاجتهاد و التقلید‌، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • کاظمی‌(فاضل)، جواد بن سعد (بی تا)، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج3، بی جا: بی نا.
  • کلینى، محمد بن یعقوب (1429ق)، الکافی، ج7، قم: دار الحدیث.
  • مظفّر، محمدرضا (1370)، اصول الفقه، ج1، چ4، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • مکارم شیرازی، ناصر (1427ق)، استفتاءات جدید، ج1، چ2، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه السلام.
  • مکارم شیرازى، ناصر (1411ق)، القواعد الفقهیه، ج2، چ3، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه السلام.
  • منتظری نجف آبادی، حسینعلی (بی تا)، رساله استفتاءات، ج2، قم: بی نا.
  • موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1423ق)، فقه القضاء، ج2، چ2، قم: بی نا.
  • موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا (1413ق)، کتاب القضاء، ج2، قم: دار القرآن الکریم.
  • میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن (1417ق)، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، ج5، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم.
  • نجفی(صاحب جواهر)، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج40، چ7، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • نراقی، احمد بن محمدمهدی (1415ق)، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج17، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.